Γράφει ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΤΣΑΪΛΑΣ*
Η κατάσταση στο Αιγαίο Πέλαγος η οποία διαμορφώνεται από την Τουρκία, ιδιαίτερα η θαλάσσια στρατηγική και συμπεριφορά της, εμφανίζει σίγουρα χαρακτηριστικά που κάποιοι θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν ως «πόλεμο», αν και απέχει από πράξεις αληθούς πολέμου. Αυτή η σκέψη απορρέει καθώς η Τουρκία έχει εμπλακεί σε επιθετικές ενέργειες που περιλαμβάνουν, ναυτικές εισβολές, παραβιάσεις εναέριου χώρου και στρατικοποίηση των διαφορών. Τα τουρκικά πολεμικά σκάφη έχουν εισέλθει συχνά σε «αμφισβητούμενα ύδατα», τα οποία διεκδικεί η Ελλάδα, διεξάγοντας δραστηριότητες όπως εξερεύνηση ελληνικής υφαλοκρηπίδας, αλιεία και στρατιωτικές ασκήσεις. Τα τουρκικά αεροσκάφη έχουν επανειλημμένα πετάξει πάνω από ελληνικά νησιά ή σε αμφισβητούμενο εναέριο χώρο, αυξάνοντας την ένταση. Επίσης η Τουρκία έχει ενισχύσει τη ναυτική της παρουσία στην περιοχή και έχει εκδώσει προειδοποιήσεις προς τα ελληνικά σκάφη, που μερικές φορές κλιμακώνονται σε αντιπαραθέσεις.
Η κατάσταση στο Αιγαίο Πέλαγος η οποία διαμορφώνεται από την Τουρκία, ιδιαίτερα η θαλάσσια στρατηγική και συμπεριφορά της, εμφανίζει σίγουρα χαρακτηριστικά που κάποιοι θα μπορούσαν να χαρακτηρίσουν ως «πόλεμο», αν και απέχει από πράξεις αληθούς πολέμου. Αυτή η σκέψη απορρέει καθώς η Τουρκία έχει εμπλακεί σε επιθετικές ενέργειες που περιλαμβάνουν, ναυτικές εισβολές, παραβιάσεις εναέριου χώρου και στρατικοποίηση των διαφορών. Τα τουρκικά πολεμικά σκάφη έχουν εισέλθει συχνά σε «αμφισβητούμενα ύδατα», τα οποία διεκδικεί η Ελλάδα, διεξάγοντας δραστηριότητες όπως εξερεύνηση ελληνικής υφαλοκρηπίδας, αλιεία και στρατιωτικές ασκήσεις. Τα τουρκικά αεροσκάφη έχουν επανειλημμένα πετάξει πάνω από ελληνικά νησιά ή σε αμφισβητούμενο εναέριο χώρο, αυξάνοντας την ένταση. Επίσης η Τουρκία έχει ενισχύσει τη ναυτική της παρουσία στην περιοχή και έχει εκδώσει προειδοποιήσεις προς τα ελληνικά σκάφη, που μερικές φορές κλιμακώνονται σε αντιπαραθέσεις.
Αυτές οι ενέργειες, αν δεν θεωρούνται προκλητικές σίγουρα είναι τακτικές καταναγκασμού, και εμπίπτουν σε αυτό που πολλοί αναλυτές αποκαλούν συγκρούσεις «γκρίζας ζώνης». Δηλαδή, στρατηγικούς ελιγμούς που στοχεύουν στην επίτευξη πολιτικών και εδαφικών στόχων χωρίς να πυροδοτήσουν πόλεμο πλήρους κλίμακας. Οι στρατηγικές της γκρίζας ζώνης αξιοποιούν την ασάφεια και την άρνηση, περιπλέκοντας τις απαντήσεις των αντιπάλων.
Ο ισχυρισμός ότι οι ενέργειες της Τουρκίας κινούνται ξεκάθαρα στην περιοχή της «γκρίζας ζώνης» είναι σημαντικός. Οι επίμονες, υψηλής έντασης προκλήσεις αφήνουν λίγα περιθώρια για παρερμηνείες. Αφού υπάρχει σαφήνεια προθέσεων, καθώς οι θαλάσσιες φιλοδοξίες της Τουρκίας είναι εμφανείς, και έχουν τις ρίζες τους στο δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας», το οποίο στοχεύει να διεκδικήσει την κυριαρχία σε τεράστιες εκτάσεις των υδάτων της Ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου. Ωστόσο, η Ελλάδα έχει αυξήσει τη στρατιωτική της παρουσία και τις περιπολίες της, ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι σύμμαχοι του ΝΑΤΟ έχουν εκφράσει ως αντικανονική τη συμπεριφορά της Τουρκίας.
Είναι αυτό, πόλεμος;
Ενώ οι ενέργειες της Τουρκίας μπορούν να θεωρηθούν εχθρικές –συστηματικές παραβιάσεις, καταναγκασμός και συγκρουσιακές- δεν έχουν την επίσημη αναγνώριση ή τις συνεχείς στρατιωτικές εμπλοκές που είναι χαρακτηριστικές του παραδοσιακού πολέμου. Η κατάσταση περιγράφεται καλύτερα ως παρατεταμένη θαλάσσια ένταση ή μια οιονεί συγκρουσιακή. Αυτή η κατάσταση εξακολουθεί να έχει βαθιές επιπτώσεις για το διεθνές δίκαιο, την περιφερειακή σταθερότητα και παγκόσμια γεγονότα.
Οι προκλήσεις της Τουρκίας στα θαλάσσια σύνορα δοκιμάζουν την στιβαρότητα των διεθνών κανόνων και συμβάσεων όπως η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), την οποία αμφισβητεί η Τουρκία. Ενώ η Ελλάδα και η Τουρκία παραμένουν μέλη του ΝΑΤΟ, διαταράσσεται η συλλογική ασφάλεια στη συμμαχία. Και τελικά εάν η Τουρκία πετύχει μέσω επιθετικότητας χωρίς να προκαλέσει σημαντικές συνέπειες, μπορεί να ενθαρρύνει παρόμοιες τακτικές και αλλού.
Ενώ η συμπεριφορά της Άγκυρας στο Αιγαίο δεν δικαιολογεί την έννοια του «πολέμου» με τη συμβατική σημασία, είναι αναμφίβολα πολεμική και άκρως αποσταθεροποιητική. Οι συνέπειες είναι σοβαρές, καθώς η ανεξέλεγκτη επιθετικότητα μπορεί να κλιμακωθεί σε ανοιχτή σύγκρουση ή να επαναπροσδιορίσει το κατώφλι για το τι συνιστά αποδεκτή κρατική συμπεριφορά σε αμφισβητούμενους χώρους.
Ο Κλάουζεβιτς και ο ορισμός του πολέμου
Πέραν όλων αυτών των αναφορών μπορούμε να προβούμε σε διερεύνηση του εάν η συμπεριφορά της Τουρκίας στο Αιγαίο Πέλαγος συνιστά πόλεμο μέσα από το πρίσμα του στρατηγικού πλαισίου του Κλάουζεβιτς στο υπέροχο σύγγραμμά του «Περί Πολέμου», εστιάζοντας τόσο στην «ισχύ» όσο και στο δυναμικότερο όρο «βία».
Ο θεμελιώδης ορισμός του Κλάουζεβιτς για τον πόλεμο ως ««πράξη ισχύος για την επιβολή της θέλησής μας στον αντίπαλο» παρέχει ένα χρήσιμο σημείο αναφοράς. Η ερμηνεία της «ισχύος» (ή της «βίας», όπως προτιμάται) είναι καθοριστικής σημασίας για τον καθορισμό κατά πόσο οι ενέργειες της Τουρκίας στο Αιγαίο ισοδυναμούν με πόλεμο. Η λεπτή αντίληψη του Κλάουζεβιτς για τη μάχη ως την ουσία του πολέμου παρέχει ένα διορατικό φακό για την αξιολόγηση των ενεργειών της Τουρκίας. Η αλληλεπίδραση μεταξύ διαξιφισμών και πολέμου, ειδικά όταν η μάχη παίρνει λιγότερο βίαιες ή παθιασμένες μορφές, είναι κρίσιμη για να κατανοήσουμε εάν η θαλάσσια στρατηγική της Τουρκίας στο Αιγαίο συνιστά πόλεμο.
Η συμπεριφορά της Τουρκίας στο Αιγαίο ανταποκρίνεται στον βασικό ορισμό του Κλάουζεβιτς για τον πόλεμο ως τη χρήση βίας για να εξαναγκάσει τον Ελληνισμό να επιβάλει τη θέλησή του. Ωστόσο, η αντικατάσταση της «της βίας με την ισχύ» ανεβάζει το όριο και οι ενέργειες της Τουρκίας, αν και αναμφισβήτητα καταναγκαστικές και επιθετικές, υπολείπονται του πολέμου πλήρους κλίμακας με αυτό το μέτρο. Η εμπλοκή βρίσκεται σε μια στρατηγική οριακή κατάσταση, μια ενδιάμεση κατάσταση που αναμειγνύει στοιχεία σύγκρουσης και πολιτικής χωρίς να καταλήγει πλήρως σε κηρυγμένο ή αναγνωρισμένο πόλεμο.
Σε τελική ανάλυση, η αποδοχή της έννοιας του πολέμου εξαρτάται από το πώς ερμηνεύει κανείς τη φύση και την κλίμακα των καταναγκαστικών ενεργειών της Τουρκίας. Ενώ οι τακτικές της Τουρκίας μοιάζουν με βίαιες ενέργειες πολιτικής, δεν έχουν ακόμη κλιμακωθεί σε διαρκή, εκτεταμένη βία στο επίπεδο που παραδοσιακά συνδέεται με τον πόλεμο.
Η πιθανότητα η Τουρκία να μεταβεί από τη στρατηγική γκρίζας ζώνης σε μια επιθετική στάση είναι μια φυσική εξέλιξη στο τόξο μιας επιτυχημένης εξέγερσης ή εκστρατείας στη γκρίζα ζώνη. Εάν η ηγεσία της Άγκυρας έχει αξιολογήσει ότι η ισορροπία δυνάμεων ευνοεί την Τουρκία, η συμπεριφορά των ναυτικών της δυνάμεων θα μπορούσε να γίνει ακόμη πιο επιθετική, ωθώντας τους αντιπάλους σε μια θέση στρατηγικού μειονεκτήματος ή υποταγής. Μετά από χρόνια υπονομευτικών τακτικών της γκρίζας ζώνης και ναυτικού εκσυγχρονισμού, η Τουρκία μπορεί να αισθάνεται ότι έχει φτάσει σε ένα οριακό σημείο όπου μπορεί να επιδιώξει επιθετικούς στόχους με περιορισμένο κίνδυνο σοβαρής αντίστασης. Οι δείκτες αυτής της αλλαγής περιλαμβάνουν πιο προκλητικές ενέργειες, όπως άμεσες αντιπαραθέσεις, επεισόδια με αποστολή παρανόμων μεταναστών και την τολμηρή επίδειξη δύναμης για εκφοβισμό των περιφερειακών αντιπάλων.
Η λειτουργία στα όρια της ειρήνης και του πολέμου επιτρέπει στην Τουρκία να μεγιστοποιήσει τα κέρδη διατηρώντας παράλληλα τους αντιπάλους εκτός ισορροπίας. Με το να αιωρείται σε αυτή τη γκρίζα ζώνη, η Τουρκία αναγκάζει την Ελλάδα και άλλους είτε να ανεχθούν προκλήσεις είτε να κινδυνεύσουν να πυροδοτήσουν ανοιχτή σύγκρουση. Ωστόσο, αυτή η μεθοδικότητα δεν είναι στατική. Με κάθε αδιαμφισβήτητη κίνηση, η Τουρκία εδραιώνει τις αξιώσεις της, αναδιαμορφώνοντας το στρατηγικό περιβάλλον και διαβρώνοντας την αντίθεση.
Ο κίνδυνος της αδράνειας
Η προειδοποίηση ότι «η απάθεια σκοτώνει» αντηχεί βαθιά σε αυτό το πλαίσιο. Το να επιτρέψουμε στην Τουρκία να συνεχίσει ανεξέλεγκτα θα έχει εκτεταμένες συνέπειες. Η αποτυχία να απαντήσει σθεναρά ο Ελληνισμός ενθαρρύνει την Άγκυρα, ενισχύοντας την αντίληψή της ότι οι αντίπαλοί της δεν έχουν την αποφασιστικότητα να κλιμακώσουν. Με τον καιρό, η επιθετική συμπεριφορά της Τουρκίας γίνεται το νέο φυσιολογικό, μετατοπίζοντας τη θαλάσσια ισορροπία δυνάμεων προς όφελός της. Η σταδιακή διάβρωση των αντιθέσεων θέτει το έδαφος για την Τουρκία να εξασφαλίσει de facto έλεγχο επί αμφισβητούμενων περιοχών, ακόμη και χωρίς επίσημες συμφωνίες.
Η αδράνεια κινδυνεύει να αποθαρρύνει την Ελλάδα και τους συμμάχους της, ενώ αποκαλύπτει τις διαιρέσεις εντός συνασπισμών όπως το ΝΑΤΟ και η ΕΕ. Η Τουρκία ευδοκιμεί στην εκμετάλλευση αυτών των διχασμών, απομονώνοντας τους αντιπάλους και αποτρέποντας ενοποιημένες απαντήσεις. Η αποτροπή βασίζεται σε αξιόπιστες δεσμεύσεις για δράση όταν ξεπερνιούνται οι κόκκινες γραμμές. Η απάθεια ή οι καθυστερημένες απαντήσεις αποδυναμώνουν την αποτροπή, αυξάνοντας την πιθανότητα περαιτέρω κλιμάκωσης της Τουρκίας, πεπεισμένη ότι οι αντίπαλοί της θα υποχωρήσουν.
Για να αντιμετωπίσουμε όλη αυτή την επιθετικότητα πρέπει να αναγνωρίσουμε την πραγματικότητα.
Μια πολεμική νοοτροπία διαπερνά την τουρκική στρατηγική. Η αναγνώριση αυτής της νοοτροπίας είναι απαραίτητη για τη δημιουργία μιας αποτελεσματικής απάντησης. Το να προσποιούμαστε ότι η Τουρκία μπορεί να παρασυρθεί ξανά σε συνεργασία μέσω της διπλωματίας και μόνο, παρερμηνεύει την κατάσταση.
Θα απαιτηθεί επαναξιολόγηση στρατηγικών. Ο Ελληνισμός πρέπει να στραφεί από τις αντιδραστικές, αποσπασματικές απαντήσεις σε μια προληπτική και συνεκτική στρατηγική που θα περιλαμβάνει, ενίσχυση των ναυτικών δυνατοτήτων και των συμμαχιών για την αντιμετώπιση της τουρκικής επιθετικότητας. Επίσης, θέσπιση σαφών και εφαρμόσιμων κόκκινων γραμμών για την αποτροπή περαιτέρω προκλήσεων.
Η επιδίωξη στρατηγικών αντίμετρων είναι απαραίτητη προϋπόθεση. Πρέπει να λάβουμε μέτρα που θα αυξάνουν το κόστος της επιθετικότητάς της Τουρκίας χωρίς να πυροδοτήσουν σύγκρουση πλήρους κλίμακας. Για παράδειγμα, να χρησιμοποιήσουμε κυρώσεις και εμπορικούς περιορισμούς που να στοχεύουν σε βασικές τουρκικές βιομηχανίες και φορείς λήψης αποφάσεων. Να ενισχύσουμε επιθετικά την άποψή μας στα διεθνή δικαστήρια και το ναυτικό δίκαιο για να απονομιμοποιήσουμε τις τουρκικές αξιώσεις και ενέργειες. Και τέλος να δημιουργήσουμε ένα συναρπαστικό αφήγημα που θέτει την Τουρκία ως επιτιθέμενο, συγκεντρώνοντας διεθνή υποστήριξη για την Ελλάδα και άλλα πληγέντα κράτη.
Μια αξιόπιστη στρατηγική πρέπει να προβλέπει περαιτέρω τουρκική κλιμάκωση και να περιλαμβάνει σχέδια έκτακτης ανάγκης για στρατιωτικές, διπλωματικές και οικονομικές απαντήσεις. Αυτός ο σχεδιασμός θα πρέπει να επεκταθεί με λογισμό στα χειρότερα σενάρια, διασφαλίζοντας την ετοιμότητα για ανοιχτή σύγκρουση εάν η Άγκυρα πιέσει πέρα από τη γκρίζα ζώνη.
Η θαλάσσια στρατηγική της Τουρκίας είναι μια εξέγερση σε όλα εκτός από το όνομα, με στόχο να αναδιαμορφώσει την περιφερειακή τάξη προς όφελός της. Διεξάγοντας «πόλεμο χωρίς χρήση όπλων» και εκμεταλλευόμενη τις ασυμμετρίες αποφασιστικότητας, η Τουρκία επιδιώκει να διαβρώσει την ισχύ των αντιπάλων της, χτίζοντας προς την ενίσχυση δυνάμεων και την τελική κυριαρχία. Η κατανόηση αυτής της στρατηγικής ως μορφής θαλάσσιας εξέγερσης προσφέρει πολύτιμες γνώσεις για την αντιμετώπισή της, τονίζοντας τη σημασία της αντοχής, της αποτροπής και του αφηγηματικού ελέγχου για την αντίσταση στις φιλοδοξίες της Τουρκίας.
Η προοπτική στροφής της Τουρκίας σε επιθετική στάση απαιτεί άμεση προσοχή. Οι δυνάμεις του Αιγαίου και οι σύμμαχοί μας πρέπει να αναγνωρίσουν ότι η αδράνεια κινδυνεύει να επιτρέψει στην Άγκυρα να εδραιώσει την κυριαρχία της και να επαναπροσδιορίσει την περιφερειακή τάξη με τους όρους της. Η απάθεια όχι μόνο πλήττει την ήττα, αλλά επίσης σηματοδοτεί στην Τουρκία —και σε άλλα διεκδικητικά κράτη παγκοσμίως— ότι οι κανόνες της διεθνούς συμπεριφοράς μπορούν να ξαναγραφτούν μέσω της επιθετικότητας και της επιμονής. Η ώρα για αποφασιστική, συντονισμένη δράση είναι τώρα, μήπως η ισορροπία δυνάμεων αλλάξει αμετάκλητα προς όφελος της Τουρκίας.
Επίλογος
Σύμφωνα με την Κλαουζεβιτσιανή λογική, η Τουρκία βρίσκεται ήδη σε πόλεμο στο Αιγαίο Πέλαγος, διεξάγοντας μια εκστρατεία βίας και εξαναγκασμού που εκμεταλλεύεται την απροθυμία των αντιπάλων της να κλιμακώσουν. Η υπολογιζόμενη επιθετικότητα της Άγκυρας παρουσιάζει μια τρομερή πρόκληση: πώς να αντιμετωπίσουμε την επιθετικότητά της χωρίς να βυθίσουμε την περιοχή σε ανοιχτή σύγκρουση. Ωστόσο, η απάθεια σκοτώνει και η αδράνεια θα τονώσει περαιτέρω την Τουρκία, διακινδυνεύοντας όχι μόνο την περιφερειακή αστάθεια αλλά και τη διάβρωση των διεθνών κανόνων και συμμαχιών. Η ώρα για την Ελλάδα, τους συμμάχους της και την ευρύτερη διεθνή κοινότητα να δράσουν αποφασιστικά είναι τώρα, προτού η γκρίζα ζώνη γίνει αμετάκλητα ασπρόμαυρη.
*Απόστρατος Αξιωματικός του ΠΝ, δίδαξε επί σειρά ετών στις έδρες Επιχειρησιακής Σχεδιάσεως καθώς και της Στρατηγικής και Ασφάλειας, σε ανώτερους Αξιωματικούς στην Ανώτατη Διακλαδική Σχολή Πολέμου. Σήμερα είναι μέλος και ερευνητής του Institute for National and International Security, του Strategy International και του Research Institute for European and American Studies.
i-epikaira.blogspot.com