Μυθολογία, Ιστορία, πολιτισμός, τραγούδια, χοροί, μουσικά όργανα, φαγητά.
Δέσποινα Σκεντέρη
Δημοσιογράφος, αρθρογράφος στο Mediterranean Quarterly Journal
Κατά την διάρκεια των πολλών ετών που ζω στις Ηνωμένες Πολιτείες, ανακάλυψα ότι πολλοί άνθρωποι δεν έχουν αρκετές γνώσεις για την Μικρά Ασία, ή είναι μάλλον μπερδεμένοι με τα λίγα πράγματα που γνωρίζουν. Πολλοί Αμερικανοί ελληνικής καταγωγής μου έχουν πει ότι τα λίγα που ξέρουν για την Μικρά Ασία προέρχονται από συζητήσεις στο σπίτι τους, μια και δεν έχουν διδαχθεί ή ακούσει ποτέ κάτι σχετικό σε καμία από τις τάξεις τους στο σχολείο.
Θα αναφέρω ένα αρκετά ενδιαφέρον περιστατικό που συνέβη στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Ήταν Δεκέμβριος όταν ο Andy Rooney του τηλεοπτικού προγράμματος «60 Minutes» μίλησε για το ποιος ήταν ο Santa Claus.
Είπε ότι ο Santa ήταν ο Άγιος Νικόλαος, ...ΤΟΥΡΚΟΣ επίσκοπος!!! Περιττό να πω ότι αμέσως διαμαρτυρήθηκα ηλεκτρονικά και προέτρεψα και φίλους να κάνουν το ίδιο διότι:. α. Φυσικά στο Ισλάμ δεν υπάρχουν... επίσκοποι, και β. η περιοχή όπου γεννήθηκε ο Άγιος Νικόλαος το 270 μ.Χ., δεν ήταν Τουρκική! Η περιοχή είχε ελληνικό χαρακτήρα και οι κάτοικοι μιλούσαν ελληνικά. Δύο εβδομάδες αργότερα ο κ. Rooney ζήτησε συγγνώμη για το λάθος του στον αέρα, με έναν μάλλον αλαζονικό τρόπο, δυσαρεστημένος με τους «Ελληνοαμερικανούς τηλεθεατές που παραπονέθηκαν», όπως είπε.Παραδόξως όμως, χρόνια αργότερα, στις 6 Δεκεμβρίου 2009, έπεσα πάνω σε ένα άρθρο γραμμένο από το Καθολικό Πρακτορείο Ειδήσεων που ανέφερε τα ίδια! Ιδού το σχετικό απόσπασμα: «Στις 6 Δεκεμβρίου, οι πιστοί τιμούν την μνήμη ενός Τούρκου επισκόπου στην πρώτη εκκλησία», κ.λπ., κ.λπ. Έχω φέρει μαζί μου μερικά αντίγραφα αυτού του άρθρου για όποιον θα ήθελε να το δει. Δύο εβδομάδες αργότερα, και αφού πολλοί από μάς διαμαρτυρηθήκαμε, το άρθρο στην ιστοσελίδα τους διορθώθηκε!
Απόψε, δεν θα αφηγηθώ απλά κομμάτια από την Ιστορία σαν να διαβάζω σελίδες κάποιου βιβλίου. Θα αναφερθώ σε ιστορικά γεγονότα και συγκεκριμένα για την Ελληνική Μικρασιατική Κληρονομιά, δηλαδή για όσα έχουμε κληρονομήσει από τους Έλληνες της Μικράς Ασίας, μέσω ονομάτων και ιστοριών μέχρι και από την αρχαιότητα. Λοιπόν, ας ξεκινήσουμε από την αρχή!
Εικ. 1. Εδώ απεικονίζεται χάρτης της Μικράς Ασίας με τα ονόματα των περιοχών/κρατών στην αρχαιότητα.
Το όνομα ΑΣΙΑ
Στην ελληνική μυθολογία η Ασία ήταν μια Τιτάνα θεά στην Λυδία η οποία ήταν μια από τις περιοχές/κράτη που φαίνεται στον χάρτη. Οι Τιτάνες ήταν μια φυλή ισχυρών θεοτήτων, απόγονοι της Γαίας (Γης) και του Ουρανού. Οι Τιτάνες ανατράπηκαν από μια φυλή νεότερων θεών, τους Ολύμπιους, κατά τη διάρκεια μιας μάχης μεταξύ τους που αναφέρεται ως Τιτανομαχία (Πόλεμος των Τιτάνων). Όταν η περιοχή αυτή κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους, η Λυδία έγινε επαρχία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με το όνομα Aσία.
Το όνομα Μικρά Ασία δόθηκε στην περιοχή όπως την γνωρίζουμε σήμερα, από τον συγγραφέα Παύλο Ορόσιο κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. Ακούμε όμως και την ονομασία «Ανατολία», καθώς και Anatolia, όταν
γίνεται κάποια αναφορά γι’ αυτήν την περιοχή. Ο Κωνσταντίνος ο 4ος, αυτοκράτορας της Μακεδονικής δυναστείας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τον 9ο αιώνα μ.Χ., αναφέρονταν στην Μικρά Ασία ως το «Ανατολικόν θέμα», (από τις ελληνικές λέξεις Ανατολή=από όπου ανατέλλει ο ήλιος, και Θέμα=διοικητική διαίρεση του Ρωμαϊκού κράτους) ονομασία που τοποθετούσε την Μικρά Ασία Ανατολικά του Βυζαντίου, ενώ η Ευρώπη βρίσκονταν στην Δύση. Έτσι η λέξη Ανατολή έγινε Ανατολία (Anatolia) και οι Τούρκοι την αποκαλούν «Anadolu». Η ετυμολογία της λέξης απο τους Τούρκους: ana στα Τουρκικά σημαίνει Μητέρα, dolu σημαίνει «γεμάτος» και η λέξη «Anadolu» ερμηνεύεται απο τους Τούρκους ως ... η γεμάτη (μεγάλη) αγκαλιά της μητέρας.
Το να έχεις ρίζες (προγόνους) σε αυτό το μέρος του κόσμου
Πριν από αρκετά χρόνια, όταν πήγα στο σπίτι ενός φίλου, ο οικοδεσπότης μου σύστησε μια κυρία από άλλη πόλη λέγοντας: «Αυτή είναι η κυρία Crist κι απο δώ η Δέσποινα Σκεντέρη». Μέσα σε δευτερόλεπτα, η κυρία Crist (Ελληνίδα), είπε: «Είστε από την Μικρά Ασία; Μικρασιάτισσα είστε;” Εγώ έμεινα άναυδη. Αυτό που σκέφθηκα αμέσως ήταν...«πώς να το κατάλαβε!» «Ναι», της είπα, «..μα πώς το ξέρατε; Μόλις τώρα δα συναντηθήκαμε»! Η απάντησή της ήταν: «Απο το όνομά σου. Το Δέσποινα είναι πολύ κοινό όνομα μεταξύ των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και σχεδόν όλες οι Δέσποινες έχουν ρίζες από αυτό το μέρος του κόσμου». Και ναι, ο πατέρας μου γεννήθηκε στην Αμισσό, γνωστή πλέον ως Σαμσών ή Σαμσούς, στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας, στον Πόντο. Δεν ήταν όμως Πόντιος. Οι παππούδες του είχαν μετακομίσει στην Αμισσό από την Καισάρεια της Καππαδοκίας. Ήταν επομένως Καραμανλήδες. Θα επανέλθω στην λέξη Καραμανλής και Καραμανλήδες.
Εικ. 2. Οι γονείς μου την επόμενη μέρα του γάμου τους. Η μητέρα μου φορούσε το «Δευτεριάτικο Φόρεμά» της ̶ το φόρεμα της 2ης ημέρας του γάμου ̶ όπως συνηθιζόταν τότε.
Η μητέρα μου είχε γεννηθεί στην Προύσα. Από πού πήρε το όνομά της η πόλη; Το 202 π.Χ., ο Φίλιππος ο 5ος της Μακεδονίας (όχι ο Φίλιππος, πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Εκείνος ήταν Φίλιππος ο 2ος) κέρδισε έναν πόλεμο στην περιοχή που βρίσκεται η Προύσα, και παραχώρησε την πόλη που ονομάζονταν εκείνα τα χρόνια Κίος στον Προυσία, Βασιλιά της Βιθυνίας, επειδή τον είχε βοηθήσει στον πόλεμο εναντίον της Περγάμου και της Ηράκλειας της Ποντικής. Τότε ο βασιλιάς Προυσίας έδωσε στην πόλη το όνομά του και την μετονόμασε Προύσα.
Η Πέργαμος βρίσκονταν στην πολιτεία/περιοχή της Μυσίας, κοντά στην ακτή και ακριβώς απέναντι από την Μυτιλήνη/Λέσβο. Η Ηράκλεια Ποντική ήταν λιμάνι στην νότια ακτή της Μαύρης Θάλασσας που ιδρύθηκε γύρω στο 560 π.Χ. από τα Μέγαρα, την ελληνική πόλη-κράτος της αρχαιότητας στην Πελοπόννησο. Η Ηράκλεια πήρε το όνομά της από τον ημίθεο Ηρακλή. Όσο για το όνομα της πόλης Αμισσός ή Σαμσών, ή Σαμψούς όπως είναι γνωστό σήμερα (εκεί γεννήθηκε ο πατέρας μου), νά πώς εξελίχθηκε μέχρι σήμερα το όνομα από το αρχαίο όνομά της: η φράση “πηγαίνω στην Αμισσό» ήταν.. «πηγαίνω εις Αμισσόν». Το…εις Αμισσόν έγινε «εις Αμ’σσόν», «‘ς Αμ'σσόν», και μετά Σαμσών.
Κάτι ανάλογο έγινε και με την ονομασία της Κωνσταντινούπολης που την αποκαλούσαν Πόλη. Για τους Έλληνες… Η Πόλη (με κεφαλαίο Η)!!! Από το πηγαίνω «εις την ΠΟΛΗ», «εις την Πόλ’», και από του Τούρκους έγινε Ισ- ταν-πόλ - Istanbul! Η Σμύρνη: από το πηγαίνω «εις την Σμύρνην» – «εις Σμύρν’» – έγινε Izmir στα Τουρκικά!
Τώρα όσον αφορά τις λέξεις Καραμανλής και Καραμανλήδες που ανέφερα νωρίτερα: Η Δυναστεία των Καραμάν, μετανάστευσε στην περιοχή, στις επαρχίες Σεβάστεια (σήμερα Σίβας) και Καππαδοκία, από το Αζερμπαϊτζάν τον 13ο αιώνα. Επέκτειναν τα εδάφη τους, έκαναν πολλούς πολέμους με τους Οθωμανούς και το κράτος των Καραμανιδών τερματίστηκε τελικά από τους Οθωμανούς το 1487. Το όνομα όμως των Καραμάνων παρέμεινε μέχρι σήμερα. «Καραμανλής» λοιπόν, είναι άτομο από την περιοχή Καραμάν, δηλαδή από την Καππαδοκία. Το φωνητικό επίθημα - κατάληξη «lɝ » στα τουρκικά σημαίνει «από». Μέσα από αιώνες τουρκικής κατοχής, υιοθετήσαμε αυτό το επίθημα και το κάναμε “lis” αφού δεν υπάρχει ήχος “lɝ” στα Ελληνικά. Άρα, ο Καραμανλής είναι κάποιος από την περιοχή του Καραμάν, όπως λέμε Ρήγας Φερραίος και Ρήγας Βελεστινλής, δηλαδή καταγόμενος από την πόλη Βελεστίνο.
Η θάλασσα πάντα έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ιστορία των Ελλήνων αφού η Ελλαδική χερσόνησος περιβάλλεται από νερό. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν δραστήριοι ναυτικοί που αναζητούσαν ευκαιρίες για εμπόριο και ίδρυσαν νέες ανεξάρτητες πόλεις ως αποικίες τους σε παράκτιες τοποθεσίες σε όλη την Μεσόγειο Θάλασσα. Τον έβδομο και τον έκτο αιώνα π.Χ., οι ελληνικές αποικίες και οι οικισμοί εκτείνονταν από την δυτική Μικρά Ασία έως την νότια Ιταλία, την Σικελία και την Βόρεια Αφρική.
Οι πόλεις κατά μήκος των μικρασιατικών ακτών ήκμασαν. Καλλιέργησαν σχέσεις με άλλα εύπορα κέντρα όπως οι Σάρδεις στην Λυδία, πόλη την οποία κυβερνούσε ο μυθώδης βασιλιάς Κροίσος τον έκτο αιώνα π.Χ. Εκείνη την εποχή, αυτές οι πόλεις, δηλαδή οι ανατολικοί Έλληνες, ήλεγχαν μεγάλο μέρος του Αιγαίου Πελάγους. Ίδρυσαν και άλλες ανεξάρτητες πόλεις στα βόρεια κατά μήκος της Μαύρης Θάλασσας και το εμπόριο στην περιοχή τούς έδωσε πρόσβαση σε πολύτιμες πρώτες ύλες, όπως ο χρυσός (θυμηθείτε το χρυσόμαλλο δέρας), αλλά και το σιτάρι.
Μετά από την στρατιωτική εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου (336–323 π.Χ.), άνοιξαν διάπλατοι εμπορικοί δρόμοι σε όλη την Ασία, που εκτείνονταν μέχρι το Αφγανιστάν και την κοιλάδα του Ινδού ποταμού. Μέσω αυτών των νέων εμπορικών δρόμων, η ελληνική τέχνη εισήχθη στους πολιτισμούς της Ανατολής και Έλληνες καλλιτέχνες εξετέθησαν σε επιδράσεις από διαφορετικά στυλ και τεχνικές, καθώς και σε γνωριμία με πολύτιμους λίθους. Σμαράγδια, ρουμπίνια και αμέθυστοι ενσωματώθηκαν σε νέους τύπους Ελληνιστικών κοσμημάτων, τα οποία ήταν πιο εντυπωσιακά από ποτέ. Στους επόμενους αιώνες, οι Έλληνες συνέχισαν να ζουν σε αυτές τις ανατολικές περιοχές και πάντα διατηρούσαν επαφή με την ηπειρωτική Ελλάδα.
Τον 11ο αιώνας π.Χ. οι Έλληνες αποίκισαν τις ανατολικές ακτές του Αιγαίου Πελάγους και τον 10ο αιώνα π.Χ. οι Έλληνες ίδρυσαν την Μίλητο όχι μακριά από το νησί της Σάμου.
Εικ. 3. Η Μίλητος λίγο πιο κάτω και απέναντι από τη Σάμο.
Η Μίλητος έγινε γνωστή για τον μεγάλο αριθμό αποικιών που ίδρυσε. Θεωρήθηκε η μεγαλύτερη ελληνική μητρόπολη γιατί ίδρυσε περισσότερες αποικίες από οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη. Μέχρι τον 6ο αιώνα π.Χ. η Μίλητος είχε ιδρύσει 75 αποικίες!!! Μεταξύ αυτών ήταν: Αμισσός, Σινώπη, Τραπεζούς (Τραπεζούντα) και πολλές άλλες. Το όνομα της Σινώπης στα Τουρκικά είναι…Sinop, η Τραπεζούς είναι Trapzon, η Μίλητος είναι… Μιλέτ -αφού διέγραψαν τα δύο τελευταία γράμματα από το αρχαίο όνομά της. Συμβαίνει όμως στα Τουρκικά Milet να σημαίνει ...άνθρωποι, κόσμος, λαός.
Ο Θαλής ο Μηλίσιος (634 – 546 π.Χ.) ήταν ο Έλληνας φιλόσοφος που κατάγονταν από τη Μίλητο και αναφέρεται ως πατέρας της Επιστήμης ̶ των μαθηματικών, της γεωμετρίας, της φιλοσοφίας και της αστρονομίας. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ο Θαλής προέβλεψε την έκλειψη ηλίου της 28ης Μαΐου, του έτους 585 π.Χ !
Κατά τον 10ο αιώνα π.Χ.: έχουμε και την προέλευση των Ομηρικών ποιημάτων.
750 π.Χ. : Ο Ελληνικός αποικισμός εξαπλώνεται στην νότια Ιταλία γύρω στο 650 π.Χ. Τα πρώτα Ελληνικά νομίσματα κόπτονται από τον βασιλιά Αλυάττη της Λυδίας, πατέρα του Κροίσου, και η Μίλητος αρχίζει να ιδρύει αποικίες τόσο στην Μαύρη Θάλασσα όσο και αλλού στην Μεσόγειο.
657 π.Χ.: η πόλη/κράτος των Μεγάρων με επικεφαλής τον Βύζα ιδρύει το Βυζάντιο. Οι Έλληνες είχαν πράγματι πάει ως έμποροι μέχρι την Θάλασσα του Αζόφ ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ. Η Αζοφική Θάλασσα είναι ένας περίκλειστος κόλπος της Μαύρης Θάλασσας μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Η θάλασσα είναι ρηχή και μοιάζει με «κλειστή» λίμνη. Οι αρχαίοι Έλληνες την είχαν ονομάσει «Μαιώτιδα Λίμνη» από τους Μαιώτες, μια φυλή που ζούσε στην περιοχή.
Η μετανάστευση ουσιαστικά σταμάτησε τον 6ο αιώνα, και ο Ελληνικός κόσμος είχε γίνει, πολιτιστικά και γλωσσικά, πολύ μεγαλύτερος από την περιοχή της σημερινής Ελλάδας. Οι Ελληνικές αποικίες δεν ελέγχονταν πολιτικά από τις ιδρυτικές τους πόλεις, διατηρούσαν όμως θρησκευτικούς και εμπορικούς δεσμούς μαζί τους.
Έτσι οι Έλληνες ζούσαν στην Μικρά Ασία, δηλαδή στην σημερινή Τουρκία, για πάνω από 3.000 χρόνια. Όταν οι Οθωμανοί Τούρκοι κατέκτησαν την περιοχή, τα ονόματα πολλών πόλεων τα άλλαξαν ή τα μετέβαλαν εν μέρει, για να ακούγονται σαν Τουρκικά, όπως ανέφερα προηγουμένως. Κάποια όμως όχι πολύ, όπως η Amasya (το γράφω ακόμα με «ει» αντί για «y») δηλαδή Αμάσεια, Marmara αντί για Μαρμαράς, Kutahya αντί για Κιουτάχεια, Menemen αντί για Μενεμένη, και άλλα. Ορισμένες γεωγραφικές περιοχές φέρουν ακόμη τα Ελληνικά τους ονόματα από την αρχαία εποχή.
Ας ξεκινήσουμε με την Μαύρη Θάλασσα.
Εικ. 4. Ο Εύξεινος Πόντος (Μαύρη θάλασσα) και οι ελληνικές αποικίες σε ελληνικό χάρτη.
Ο Στράβων που γεννήθηκε το 64 π.Χ. στην Αμάσεια, όχι μακριά από την Μαύρη Θάλασσα, ήταν Έλληνας ιστορικός, φιλόσοφος και γεωγράφος. Στους 17 τόμους του έργου του "Γεωγραφία" αναφέρει ότι η Μαύρη Θάλασσα ονομάζονταν "Ο Πόντος" που σημαίνει "Η Θάλασσα". Αργότερα "Εύξεινος Πόντος", δηλαδή "Φιλόξενη Θάλασσα." Η λέξη Εύξεινος (ευ= καλός + ξένος= ξένος, δηλαδή καλός για τους ξένους) αντικατέστησε ένα παλαιότερο όνομα, Άξενος Πόντος, δηλαδή Αφιλόξενη Θάλασσα. Το όνομα αυτό βρέθηκε για πρώτη φορά στα γραπτά του Πίνδαρου, του Έλληνα λυρικού ποιητή από την Θήβα (5ος αιώνας π.Χ.).
Εικ. 5. Ο Εύξεινος Πόντος και οι ελληνικές αποικίες σε βρετανικό χάρτη.
Ο Στράβων πιστεύει ότι η Μαύρη Θάλασσα νωρίτερα ονομάζονταν «Αφιλόξενη» πριν από τον Ελληνικό αποικισμό επειδή ήταν δύσκολη η πλοήγηση σ’ αυτήν και επειδή στις ακτές της κατοικούσαν άγριες φυλές. Το όνομα άλλαξε σε «Φιλόξενη» ύστερα από την αποίκιση απο τους Μιλήσιους της νότιας ακτογραμμής,την περιοχή που σήμερα αποκαλούμε Πόντο. Όσον αφορά την ονομασία «Μαύρη Θάλασσα», υπάρχουν αρκετές θεωρίες για αυτό. Η Μαύρη Θάλασσα είναι η μεγαλύτερη «μερομηκτική λεκάνη» στον κόσμο όπου τα βαθιά νερά δεν αναμιγνύονται με τα ανώτερα στρώματα νερού που λαμβάνουν οξυγόνο από την ατμόσφαιρα. Αυτό σημαίνει ότι το οξυγόνο εμποδίζεται να φτάσει στα βαθύτερα επίπεδα, κάτι που κάνει το νερό να φαίνεται πιο σκούρο (μαύρο).
"Μερομηκτική" σημαίνει «μερικώς αναμεμειγμένη»
"Ολομηκτική" σημαίνει «εντελώς ανάμεικτη»
Μια άλλη θεωρία ενοχοποιεί την έντονη ομίχλη που αναπτύσσεται πάνω από την Μαύρη Θάλασσα, η οποία απορροφά το φως και κάνει το νερό να φαίνεται σκούρο (μαύρο). Και / ή επειδή ήταν Θάλασσα του Θανάτου. Οι ναυτικοί του παρελθόντος, αν έπεφταν σε μια καταιγίδα, συνήθως έχαναν την ζωή τους εξαιτίας της απουσίας νησιών, στα οποία θα μπορούσαν να καταφύγουν για να σωθούν, αλλά και λόγω της αγριότητας των καταιγίδων που ξεσπούσαν.
Εικ. 6. Χάρτης της περιοχής της χώρας του Πόντου.
Η ονομασία "Πόντος". Πρόκειται για την «λωρίδα» της γης στην νότια ακτή του Εύξεινου Πόντου/της Μαύρης Θάλασσας. Η περιοχή αυτή ονομάστηκε για πρώτη φορά ως «η χώρα εν Πόντοι», δηλαδή μια χώρα στον [Εύξεινο] Πόντο, στην Εκστρατεία του Κύρου, στο έργο του Ξενοφώντα 'Κύρου Ανάβασις'.
Η Κύρου Ανάβασις/Εκστρατεία χρησιμοποιήθηκε αργότερα από τον Μέγα Αλέξανδρο ως οδηγός επί του πεδίου.
Ο Ξενοφών, καταγόμενος από την Αθήνα, έζησε από το 430 έως το 354 π.Χ. Ήταν Έλληνας ιστορικός, στρατιώτης, μισθοφόρος, φιλόσοφος, σύγχρονος και μεγάλος θαυμαστής του Σωκράτη.
Εικ. 7. Τα Στενά του Βοσπόρου και οι δυο πλευρές της Κωνσταντινούπολης.
Συνεχίζουμε τον δρόμο μας για το Αιγαίο Πέλαγος. Πρώτα περνάμε από τα Στενά του Βοσπόρου. Η λέξη Βόσπορος σημαίνει «το πέρασμα μιας αγελάδας» (Βούς = αγελάδα, και πόρος = πέρασμα).
Η Ιώ, κόρη του βασιλιά του Άργους στην Πελοπόννησο, είχε ερωτική σχέση με τον Δία. Η γυναίκα του Δία, η Ήρα, όταν το έμαθε έγινε έξαλλη και ο Δίας μετέτρεψε την Ιώ σε αγελάδα για να την προστατεύσει από την γυναίκα του.
Η Ήρα όμως έκανε τον άντρα της να αρνηθεί την υπόθεση και τον έπεισε να δώσει την αγελάδα σ' αυτήν. Η Ήρα έβαλε τότε την αγελάδα υπό την επίβλεψη ενός γίγαντα, συγγενή της, ο οποίος είχε… 100 μάτια σε όλο του το σώμα. Εκείνον τον καιρό η αγελάδα βρίσκονταν γύρω από τις Μυκήνες στην Πελοπόννησο και μετά πήγε στο νησί Εύβοια. Έτσι πήρε το όνομά της η Εύβοια: ευ= καλή, και βους= αγελάδα, άρα Εύβοια σημαίνει η καλή αγελάδα, ή ο τόπος με πολλές αγελάδες.
Ενώ βρίσκονταν στην Εύβοια, ο Θεός Ερμής αποκοίμισε τον γίγαντα και τον σκότωσε. Η Ήρα, αναζητώντας ακόμα εκδίκηση, έστειλε μια αλογόμυγα να βασανίζει την Ιώ που ήταν πλέον αγελάδα. Η αγελάδα συνέχιζε να κινείται από τόπο σε τόπο και τελικά πήγε στον Εύξεινο Πόντο, την Μαύρη Θάλασσα, περνώντας από το στενό που το λέμε Βόσπορος και που σημαίνει 'το πέρασμα της αγελάδας' (βους +πόρος). Σήμερα Ιώ ονομάζεται ένας δορυφόρος του πλανήτη Δία.
Προποντίδα, ή και Θάλασσα του Μαρμαρά
«Προ» σημαίνει πριν, και «Πόντος» σημαίνει Θάλασσα. Επομένως «Προποντίς» σημαίνει πριν φτάσει κανείς στην Θάλασσα, στον Πόντο, συγκεκριμένα στον Εύξεινο Πόντο, στον δρόμο από την Ελλάδα. Το όνομα «Θάλασσα του Μαρμαρά» το πήρε από το νησί Μαρμαράς, που είναι πλούσιο σε ορυχεία μαρμάρου. Συνεχίζοντας το ταξίδι μας, μπαίνουμε πια στον Ελλήσποντο ή στα στενά των Δαρδανελλίων.
Ο έλεγχος της ναυσιπλοΐας μεταξύ της Μαύρης Θάλασσας και της Μεσογείου από τα στενά των Δαρδανελλίων και του Βοσπόρου ήταν ανέκαθεν τεράστιας στρατηγικής και εμπορικής σημασίας στην
ιστορία, εξ ου και ο τρωϊκός πόλεμος του μεγάλου Ίωνα ποιητή, του Ομήρου.
Εικ. 8. Τα στενά των Δαρδανελίων
Εικ. 9. Προποντίδα λέγεται η θάλασσα πριν από το πέρασμα στη Μαύρη θάλασσα.
Ο Φρίξος και η Έλλη
Ο Φρίξος και η Έλλη ήταν παιδιά του Αθάμα, βασιλιά του Ορχομενού στην Βοιωτία της Στερεάς Ελλάδας. Η μητριά τους που τα ζήλευε, συνωμότησε να τα σκοτώσουν θυσιάζοντάς τα στους Θεούς για να σταματήσει η πείνα που είχε επικρατήσει εκείνο τον καιρό στο βασίλειο. Η πείνα όμως είχε προκληθεί από την ίδια την μητριά! Είχε κανονίσει να καβουρδιστούν όλοι οι σπόροι για να μην φυτρώσουν. Τότε η πραγματική τους μητέρα, η Νεφέλη, θεά των νεφών (ονομασία προερχόμενη από το νέφος = σύννεφο), έστειλε ένα φτερωτό κριάρι του οποίου το δέρμα ήταν από χρυσό - «το κριάρι με το χρυσόμαλλο δέρας» - για να τα σώσει. Το κριάρι πήρε τα δυό αδέλφια στην πλάτη του και πέταξε από την Ελλάδα μέχρι την Κολχίδα που βρίσκεται στην σημερινή Γεωργία, ανατολικά της Μαύρης Θάλασσας. Πριν φτάσει όμως το ιπτάμενο κριάρι στον προορισμό του, η Έλλη έπεσε στην θάλασσα και από τότε η θάλασσα πήρε το όνομά της και λέγεται Ελλήσποντος (δηλαδή η θάλασσα της Έλλης) = Πόντος (θάλασσα) της Έλλης.
Το όνομα Δαρδανέλια, προέρχεται από το όνομα μιας αρχαίας πόλης, της Δαρδάνου, στην Ασιατική ακτή. Ο Δάρδανος, γιος του Δία και της Ηλέκτρας, άφησε το σπίτι του στην Αρκαδία της Πελοποννήσου μετά από τον μεγάλο κατακλυσμό, αυτόν του Δευκαλίωνα, που ήταν αντίστοιχος με τον βιβλικό κατακλυσμό, όταν οι κορυφές των βουνών είχαν γίνει νησιά. Ο Δάρδανος και ο λαός του εγκαταστάθηκαν στην Τρωάδα, την χερσόνησο όπου βρίσκονταν η Τροία, και έχτισαν την πρωτεύουσά τους, την Δαρδανία, βορείως της Τροίας. Ο Ζάκυνθος, ένας από τους γιούς του Δαρδάνου, ήταν ο πρώτος οικιστής σε νησί του Ιονίου Πελάγους που αργότερα ονομάστηκε Ζάκυνθος.
Η Δαρδανία μετονομάστηκε σε 'Κάστρο του Σουλτάνου' (Sultan Kalesi) και σήμερα η πόλη του Δάρδανου ονομάζεται Τσανάκαλλε (Chanak kalesi = Pot Fortress = Κάστρο Κεραμικών) από τότε που η πόλη άρχισε να γίνεται γνωστή για τα κεραμικά της.
Βυζάντιο και Κωνσταντινούπολη
Διαβάζουμε και μιλάμε για το Βυζάντιο ή την Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Η αυτοκρατορία πήρε το όνομά της από τη μικρή πόλη του Βυζαντίου, που ιδρύθηκε από τους Μεγαρείς το 667 π.Χ. Ιδρύθηκε από τον αρχηγό του που λεγόταν Βύζας. Αργότερα, στις 11 Μαΐου 330 μ.Χ., αυτή η πόλη του Βυζαντίου μετονομάστηκε σε Κωνσταντινούπολη προς τιμήν του αυτοκράτορα Μεγάλου Κωνσταντίνου, τον μετέπειτα ονομασθέντα Άγιο Κωνσταντίνο, ο οποίος κυβέρνησε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επί 31 χρόνια (306-337 μ.Χ.). Στην πραγματικότητα ο ίδιος ο Κωνσταντίνος έδωσε στην πόλη το όνομά του ̶ όπως γίνονταν τόσο συχνά στην αρχαιότητα ̶ και το όνομα αυτό σημαίνει «η πόλη του Κωνσταντίνου».
Εικ. 10. Νόμισμα με απεικόνιση του Βύζαντα, 161-180 μ.Χ., Αρχαιολογικό Μουσείο Κωνσταντινούπολης.
Όταν το δυτικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας έπεσε το 476 μ.Χ., το ανατολικό μισό της (Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος) αναφερόταν μεταγενέστερα ως Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Αυτή η αυτοκρατορία σε διάρκεια 11 αιώνων είχε περιόδους μεγάλης ακμής και προσφοράς στον πολιτισμό! Σήμερα είναι μια ξεχασμένη αυτοκρατορία παρά το ότι έσωσε τον Δυτικό πολιτισμό. Η ιστορία του Βυζαντινού πολιτισμού δεν συζητιέται πολύ. Για πολλούς είναι σαν να μην υπήρξε ποτέ. Κι όμως, για περισσότερο από μια χιλιετία, το Βυζάντιο βασίλευσε και στην πραγματικότητα επί αιώνες προστάτευσε την Δυτική Ευρώπη από εισβολές βαρβάρων.
Πολλά βιβλία για την Βυζαντινή Αυτοκρατορία έχουν γραφτεί από τον σημαντικό ιστορικό Στίβεν Ράνσιμαν. Το πλήρες όνομά του είναι Sir James Cochran Stevenson Runciman (7 Ιουλίου 1903 – 1 Νοεμβρίου 2000). Το βιβλίο του για τον Βυζαντινό πολιτισμό είναι πολύ
ενδιαφέρον και κατατοπιστικό.
Όταν η Ευρώπη έπεσε στους 'Σκοτεινούς Αιώνες' (900 ετών) και ο αλφαβητισμός σχεδόν εξαφανίστηκε στην Δύση, το Βυζάντιο έκανε την πρωτοβάθμια εκπαίδευση διαθέσιμη και στα δύο φύλα. Στο Βυζάντιο είχαν τότε νοσοκομεία, δημόσια λουτρά, γηροκομεία, και ένα σωρό από εξυπηρετήσεις των πολιτών. Παρ' όλους τους πολέμους, με δεκάδες χιλιάδες σκοτωμένους πολεμιστές, την αδίστακτη κατάληψη της εξουσίας με δολοφονίες και κάθε είδους μεθοδεύσεις, αντίθετα με ό,τι πιστεύουν πολλοί, ήταν το Βυζάντιο που έσωσε και διατήρησε τα μεγάλα δώρα του κλασικού κόσμου. Από τα 55.000 αρχαία ελληνικά κείμενα που υπάρχουν σήμερα, τα 40.000 μας μεταδόθηκαν από βυζαντινούς γραφείς, όπως γράφει ο Lars Brownsworth στο βιβλίο του «Lost to the West» ελδ. 2009..
Εικ. 11. Το εξώφυλλο του βιβλίου του Lars Brownsworth.
Αξίζει να αναφερθεί ότι τριάντα εννέα χρόνια μετά από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, ο Χριστόφορος Κολόμβος ανακάλυψε την Αμερική χρησιμοποιώντας ένα μεταφρασμένο Βυζαντινό κείμενο της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου. Το όνομα του Πτολεμαίου στην μητρική του γλώσσα, την Ελληνική: Κλαύδιος Πτολεμαίος. Ήταν Έλληνας της Αιγύπτου, Ρωμαίος πολίτης (100 μ.Χ. – 170 μ.Χ.).
Η Κωνσταντινούπολη έπεσε στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων το 1453. Οι περισσότεροι μιλάμε για τα 400 χρόνια τουρκικής κατοχής. Για κάποιες περιοχές της Ελλάδας είναι κάτι περισσότερο. Η Θεσσαλονίκη για παράδειγμα κατακτήθηκε 23 χρόνια νωρίτερα από την Κωνσταντινούπολη και απελευθερώθηκε το 1912. Η Θεσσαλονίκη λοιπόν ήταν υπό τουρκική κατοχή για 482 χρόνια, όχι μόνο…400!!
Ο πόλεμος για την ανεξαρτησία της Ελλάδας ξεκίνησε στις 25 Μαρτίου 1821. Ωστόσο, το 1803, 18 χρόνια νωρίτερα, τον Δεκέμβριο μήνα, έλαβε χώρα ένα γεγονός εντυπωσιακό και ταυτόχρονα ανατριχιαστικό μέχρι σήμερα: 60 γυναίκες από το Σούλι - ένα χωριό πάνω στα βουνά του Ηπείρου - αυτοκτόνησαν πέφτοντας μαζί με τα μωρά τους στο φαράγγι από την κορυφή του όρους Ζάλογγο (υψόμετρο: 700 μέτρα), για να μην αιχμαλωτιστούν από τους Τούρκους. Το έκαναν αυτό, η μια μετά την άλλη, τραγουδώντας και χορεύοντας. Αυτό αναφέρεται ως ο Χορός του Ζαλόγγου.
Παρόμοιο περιστατικό συνέβη ξανά 19 χρόνια αργότερα, το 1822. Αυτή τη φορά στη Νάουσα. Γυναίκες μαζί με τα παιδιά τους ανέβηκαν στην γέφυρα του ποταμού Αραπίτσα και ρίχτηκαν στους καταρράκτες μέσα σ' ένα φαράγγι, πάλι για τον ίδιο λόγο, για να μην αιχμαλωτιστούν και ατιμαστούν από τους Τούρκους αυτές και τα παιδιά τους.
Εικ. 12. Το Μνημείο στην Νάουσα για τις γυναίκες που έπεσαν στην Αραπίτσα
Στην Μικρά Ασία συνέβη ένα παρόμοιο γεγονός που περιγράφεται αμέσως παρακάτω:
Πάφρα. Η Πάφρα είναι μια κωμόπολη πολύ κοντά στην πόλη της Αμισσού. Χτίστηκε από τους κατοίκους της Μιλήτου τον 9ο αιώνα π.Χ. με το όνομα Αλυασσός στις όχθες του Άλυος, του μεγαλύτερου ποταμού της σημερινής Τουρκίας. Ο Περικλής ο Αθηναίος όταν επισκέφτηκε την Αμισσό και την γύρω περιοχή το 436 π.Χ., άλλαξε το όνομα της πόλης από Αλυασσός σε Πάφρα για να τιμήσει έτσι τον Πάφλα ή Πάφρα, γιο του βασιλιά Φινέα της Βυθυνίας. Ο Πάφρας συνέβαλε ώστε να γίνει το βασίλειό του πλούσιο και δυνατό και όταν οι άνθρωποι ήθελαν να αναφερθούν στους πολίτες αυτής της περιοχής, έλεγαν «οι απόγονοι του Πάφρα». Έτσι προέκυψε το όνομα Παφραγόνες και τελικά Παφλαγόνες. Επίσης, σύμφωνα με χριστιανικές καταγραφές, η Αμισσός και η Πάφρα ήταν οι πρώτες πόλεις που δέχθηκαν το πρώτο χριστιανικό κήρυγμα από τον Απόστολο Ανδρέα, τον Πρωτόκλητο. Το 1912 η Πάφρα έγινε η Ελληνορθόδοξη έδρα της Μητρόπολης Ζήλων με πρώτο και τελευταίο επίσκοπο τον Ευθύμιο Αγριτέλλη που αιχμαλωτίστηκε, βασανίστηκε και σκοτώθηκε από τους Τούρκους στις 29 Μαΐου 1921.
Με την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923, από τους 56.000 Έλληνες που ζούσαν στην Πάφρα, μόνο 25.000 μετακόμισαν στην Ελλάδα. Οι υπόλοιποι εξαφανίστηκαν, είτε πέθαναν στην εξορία, είτε σκοτώθηκαν ενώ πολεμούσαν τους Τούρκους, και πάρα πολλοί κάηκαν ζωντανοί όταν οι Τούρκοι πυρπόλησαν Ελληνορθόδοξες εκκλησίες μαζί με Έλληνες μέσα σε αυτές όπου προσπάθησαν να βρουν εκεί - ματαίως - καταφύγιο.
Κοντά στην Πάφρα και στην δυτική πλευρά του ποταμού Άλυς, υπάρχει ένας τεράστιος κάθετος «βράχος» σαν μικρό βουνό, ύψους 150 μέτρων. Στην κορυφή του βουνού υπάρχει ένα παλιό κάστρο που χτίστηκε το 650 π.Χ. Μέχρι το 1680 μ.Χ. ονομάζονταν «το Κάστρο του Ποταμού Άλυς». Συνέβη κι εκεί μια θυσία κοριτσιών, 123 χρόνια πριν από τον Χορό του Ζαλόγγου το 1803, όταν 30 νεαρές κοπέλες, μη θέλοντας να αιχμαλωτιστούν αυτοκτόνησαν πηδώντας από αυτόν τον γκρεμό. Απο τότε το κάστρο ονομάζεται Kiz koulesi (στα Τουρκικά),
Εικ. 13. Ο βράχος όπου και το Κάστρο της Κοπέλας.
που σημαίνει το Κάστρο των Κοριτσιών, και ο ποταμός Kizilirmar, ο Ποταμός των Κοριτσιών.
Ένας πολύ καλός μου φίλος στην Ουάσιγκτων, πυρηνικός φυσικός (εργάζονταν όλα τα χρόνια στην NASA) και ποιητής που ήταν πολύ γνωστός τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ελλάδα, ήταν ο Χριστόφορος Αγριτέλλης (πέθανε στις 24 Νοεμβρίου 2013). Αυτός έγραψε ένα ποίημα για το Κάστρο της κοπέλας τον Μάρτιο του 1992 και δημοσιεύθηκε στο εξώφυλλο του λογοτεχνικού περιοδικού Αιολικά Γράμματα. Μ' αυτό το ποίημα ο ποιητής εξιδανικεύει αυτόν τον τόπο, περιγράφοντας αυτόν ως έναν παράδεισο αγνότητας και αρετής, όπου το Ελληνικό πνεύμα υψωμένο σε μια ανώτερη σφαίρα ύπαρξης, διασώζει και διατηρεί τα αγαθά της γήϊνης προέλευσής του, κι όπου τα πάντα μετουσιώνονται σ' έναν ύμνο των αρετών του Ελληνισμού.
Το κάστρο της κοπέλας
Και να που όλος σιμά μου ήρτε
και κλωθογύριζε μέσα στο είναι μου
του ήλιου ο πόνος.
Κι ως να ‘τανε τσαμπί στ’ αμπέλι
που άγιο μεσημέρι το γυροφέρνει
και θεριεύει μέσα του
ο πόνος για τη γέννα μεσ’ σε θείο μεθύσι,
κι η γη βογγά ωσάν γυναίκα να γεννήσει
κατέβαινε στα μέλη μου μια ευφροσύνη για το πνέμα.
Τί ήσουν εσύ Ελλάδα που με βοηθάς
σε κείνες τις στιγμές
και μέσ’ στο είναι μου μονάχη
κατοικούσες κι εκαρτέρας.
Ανάλαφρα, μέσα στις ρίζες του νερού
πλένοντας ένα προς ένα τα ιερά μου σκεύη
κι άγγελός μου και προστάτης
μέσα από τα σύνορα του χρόνου
ήρτε το φως σου πάλι.
Τι είπα; Το φως τούτου του κόσμου έχει βρωμίσει
κι ‘αγγίχτηκα απ’ της κόλασης την πράξη.
Ολάκερος ο στεναγμός μου
δεν μπορεί να τον καθαρίσει.
Τί; ποιος θα με διδάξει τα όσα
ο νους κι η καρδιά μου
μέσα σε θεία νύχτα
μ’ ορμηνεύουν τώρα.
Η Μικρασιατική Καταστροφή
Πολλά βιβλία και άρθρα έχουν γραφτεί για εκείνη την την απαίσια εποχή:
-Ο Αμερικανός Πρέσβης στην Τουρκία, Χένρι Μονγκεντάου, έγραψε το βιβλίο:
The Murder of a Nation. (Η δολοφονία ενός έθνους)
-Ο Έντουαρντ Χέϊλ Μπίρσταντ έγραψε το βιβλίο:
The Great Betrayal.(Η μεγάλη προδοσία)
-Ο Γενικός Πρόξενος των ΗΠΑ στην Σμύρνη Τζώρτζ Χόρτον, έγραψε το βιβλίο:
The Blight of Asia το 1926. (Η μάστιγα της Ασίας)
Πολλές αναφορές υπάρχουν κι από αυτόπτες μάρτυρες όπως ο Στάνλεϊ K. Χόπκινς της οργάνωσης Near East Relief, ο Τζώρτζ Γουίλιαμ Ρέντελ του Foreign Office, και αμέτρητοι άλλοι, πόσο μάλλον βιβλία που γράφτηκαν από ανθρώπους που επέζησαν από αυτήν την απειλή, από τα παιδιά και τα εγγόνια τους, όπως το βιβλίο του Χάρη Τσιρκινίδη Επιτέλους τους ξεριζώσαμε, μια φράση που θεωρείται ότι την είπε ο Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ) τον Αύγουστο του1923.
Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας ζούσαν εκεί από τα αρχαία χρόνια, ήταν γνήσιοι Έλληνες και την ταυτότητά τους την δήλωναν οι ρίζες τους, η γλώσσα τους, η θρησκεία τους, οι παραδόσεις τους και ο πολιτισμός τους, ανεξάρτητα από το γεγονός ότι δεν ζούσαν εντός των ορίων της ηπειρωτικής Ελλάδας ή το γεγονός ότι δεν ήταν Έλληνες πολίτες. Ήταν μορφωμένοι, σίγουροι για τον εαυτό τους, και όταν συνέκριναν την Ελληνική τους ταυτότητα με άλλες εθνό- τητες, ένοιωθαν περήφανοι που ήταν Έλληνες. Δούλεψαν σκληρά, ανέβασαν το βιοτικό τους επίπεδο και ήταν άνετα κοσμοπολίτες με το να είναι Έλληνες.
Η Ελληνική γενοκτονία ήταν αποτέλεσμα της συστηματικής δολοφονίας του Ελληνικού πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από το 1913 έως το 1923. Περιελάμβανε σφαγές, αναγκαστικές εκτοπίσεις, πορείες θανάτου, απελάσεις, εκτελέσεις κυρίως με απαγχονισμούς, και καταστροφές Χριστιανικών Ορθοδόξων ναών καθώς και πολιτιστικών, ιστορικών και θρησκευτικών μνημείων.
Η Αρμενική γενοκτονία διαπράχθηκε κατά την ίδια χρονική περίοδο. Υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 2,75 εκατομμύρια Χριστιανοί Αρμένιοι, Έλληνες και Ασσύριοι σφαγιάστηκαν ή έπεσαν θύματα του «λευκού θανάτου» απο ασθένειες και την πείνα, ιδιαίτερα στα τάγματα εργασίας.
Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Φωτιάδης στο βιβλίο του Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου έχει συμπεριλάβει μαρτυρίες προξένων της Γερμανίας, της Ρωσίας και της Μεγάλης Βρετανίας που περιγράφουν λεπτομερώς τα βασανιστήρια και τις σφαγές των Ελλήνων εκείνη την περίοδο. Ένα έγγραφο του Τούρκου αξιωματούχου Gemal Nüzhet αναφέρει μεταξύ άλλων ότι οι περισσότεροι από τους κατοίκους της Πάφρας κάηκαν μέσα στις εκκλησίες τους. Καί, το ότι ο Μουσταφά Κεμάλ επικρότησε την δράση των συμμοριών ληστών που έκλεβαν, βασάνιζαν και σκότωναν Χριστιανούς, ιδιαίτερα όταν στράφηκε εναντίον του Φερίντ Πασά που ήταν υπέρ του Σουλτάνου και κατά του Κεμάλ.
Όταν το νέο εθνικιστικό κίνημα με επικεφαλής τον Κεμάλ επικράτησε στην Άγκυρα, η κυβέρνηση της Άγκυρας, η ελεγχόμενη από τον Κεμάλ, αποφάσισε να σφαγιαστούν πρώτα οι Έλληνες των περιοχών Adabazar και Kandira (φαίνονται στον χάρτη) και μετά οι υπόλοιποι του Πόντου. Αναφέρω το Adabazar γιατί τυχαίνει να γνωρίζω ότι ο πατέρας ενός από τα μέλη του ΔΣ του Ελληνικού Συλλόγου «Προμηθέας» της περιοχής της Ουάσιγκτων, ήταν από το Adabazar. Ada σημαίνει νησί και Bazar σημαίνει αγορά. Η πόλη φυσικά δεν είναι νησί. Είναι, όμως, χτισμένη στις όχθες του Σαγγάριου ποταμού, περιβάλλεται από νερό και μοιάζει περισσότερο με πόλη σε νησί παρά σε ηπειρωτική χώρα. Ο πατέρας του κατάφερε να μετοικίσει στην Ελλάδα και αργότερα, αν και ήθελε να επισκεφτεί την γενέτειρά του, δεν τα κατάφερε.
Εικ. 14. Ο Σαγγάριος ποταμός στην περιοχή του οποίου συνέβησαν πολύνεκρες μάχες Ελλήνων με Τούρκους το 1921.
Όπως ανέφερα προηγουμένως, δεν ήταν μόνο οι Έλληνες που υπέστησαν την τουρκική θηριωδία. Η απομάκρυνση και η εκτόπιση των Αρμενίων ξεκίνησε από την Izmid (Νικομήδεια), την Προύσα, το Adabazar και τις γύρω περιοχές. Τα πρώτα καταγεγραμμένα περιστατικά κατά των Αρμενίων χρονολογούνται από το 1875, όταν με εντολή της τουρκικής κυβέρνησης, η συνοικία της Αρμενικής αγοράς στο Βαν καταστράφηκε από πυρπόληση με μεγάλες ζημιές σε Αρμενικές περιουσίες, αγαθά και επιχειρήσεις. Το Βαν είναι μια πόλη στο νοτιοανατολικό τμήμα της Τουρκίας που βρίσκεται στην ανατολική όχθη της λίμνης Βαν. Η επίσημη ημερομηνία καταγραφής της Αρμενικής γενοκτονίας είναι η 24η Απριλίου 1915.
Οι Τούρκοι εθνικιστές, οι Νεότουρκοι όπως αποκαλούνταν, εξεγέρθηκαν εναντίον του Σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ το 1908 και απέκτησαν τον έλεγχο της Οθωμανικής κυβέρνησης. Η διαδικασία του Εθνικού Τουρκικού Κινήματος αποδίδεται στον Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ), καθώς ήταν ο κύριος εκπρόσωπος και δημόσιο πρόσωπο. Στόχος των Τούρκων επαναστατών ήταν να επιτύχουν τον εκτουρκισμό της Αυτοκρατορίας με την εξάλειψη των εθνικών χριστιανικών μειονοτήτων όπως οι Αρμένιοι, οι Έλληνες και οι Ασσύριοι.
Οι απελάσεις είχαν ξεκινήσει ήδη από το 1908 και εκτελούνταν τότε σε μικρούς αριθμούς Χριστιανών χωρίς συγκεκριμένο σχέδιο. Η επίσημη απόφαση να υλοποιηθεί το σύνθημα «Η Τουρκία στους Τούρκους» πάρθηκε τον Οκτώβριο του 1911 στη Θεσσαλονίκη σε μυστική συνάντηση των ηγετών των Τούρκων εθνικιστών.
Η γενοκτονία των Ελλήνων ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1913 υπό τις διαταγές της Τριανδρίας που διοικούσε την Οθωμανική κυβέρνηση, και την αποτελούσαν τότε τρεις πασάδες, ο Μεχμέτ Ταλαάτ, ο Ισμαήλ Ενβέρ και ο Αχμέτ Τζεμάλ. Λίγο αργότερα ακολούθησε η γενοκτονία των Αρμενίων και των Ασσυρίων.
Πρώτα οι χριστιανοί άντρες συγκεντρώθηκαν και εστάλησαν στο εσωτερικό της Τουρκίας σε Τάγματα Εργασίας, που ήταν ουσιαστικά «τάγματα θανάτου», ή τους έσπρωχναν με βία σε χαντάκια όπου τους εκτελούσαν. Ο πατέρας μου ήταν σε μια από αυτές τις ομάδες ως 15χρονο αγόρι. Από τους πάνω από 1.310 άνδρες και αγόρια της συγκεκριμένης ομάδας, μόνο 330 επέζησαν, κι αυτό επειδή έπεσαν κάτω πριν τους φτάσουν οι σφαίρες.
Μετά από την εξάλειψη σημαντικού μέρους του ανδρικού πληθυσμού, οι Τούρκοι προχώρησαν στην εξάλειψη του υπόλοιπου Ελληνικού πληθυσμού συμπεριλαμβανομένων των ηλικιωμένων, των γυναικών και των παιδιών. Το σχέδιό τους ήταν να εκτοπίσουν τους Έλληνες και τους Αρμενίους στο εσωτερικό της χώρας και να τους εκθέσουν σε αντίξοες καιρικές συνθήκες, πείνα και αρρώστιες. Και αυτό ακριβώς έκαναν.
Η δράση του Μουσταφά Κεμάλ
Ο Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ) γεννήθηκε το 1881 στο χωριό Σάριγερ (τώρα λέγεται Χαραυγή) κοντά στην κωμόπολη Λαγκαδά του νομού Θεσσαλονίκης που τότε βρίσκονταν υπό την Οθωμανική κυριαρχία. Ό,τι έχει γραφτεί για τον Κεμάλ εξακολουθεί να συζητείται από τους ιστορικούς. Οι λεπτομέρειες του γάμου του, οι θρησκευτικές του πεποιθήσεις, δεν είναι ακόμη πολύ σαφείς. Πολλές προσωπικές πληροφορίες προέρχονται από απομνημονεύματα άλλων, φίλων και αντιπάλων. Το μικρό του όνομα ήταν Μουσταφά. Ο καθηγητής μαθηματικών του τον αποκαλούσε «Κεμάλ», που σημαίνει «τελειότητα» λόγω της ακαδημαϊκής του αριστείας. Αργότερα στη ζωή του, όταν χρειάστηκε να έχουν όλοι οι Τούρκοι πολίτες ένα επώνυμο, του δόθηκε το επώνυμο «Ατατούρκ», που σημαίνει Πατέρας των Τούρκων, για τις μεταρρυθμίσεις του και την επιτυχία του στη δημιουργία μιας σύγχρονης Τουρκικής χώρας. Έτσι το όνομά του έγινε Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.
Ο 1ος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν καταστροφή για την Οθωμανική Αυτοκρατορία και οι Σύμμαχοι (Γαλλία, Βρετανία και Ρωσία) άρχισαν να απαιτούν οθωμανικά εδάφη. Ο Μωάμεθ ΣΤ', ο τελευταίος σουλτάνος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, για να εξασφαλίσει την συνέχιση της κυριαρχίας του, ήταν πρόθυμος να συνεργαστεί με τους Συμμάχους. Έτσι η Τουρκία υπέγραψε την Συνθήκη Ανακωχής του Μούδρου τον Οκτώβριο του 1918 πάνω στο πλοίο Αγαμέμνων στο λιμάνι της Λήμνου.
Εν τω μεταξύ, ο Μουσταφά Κεμάλ συνέχιζε να προάγεται στον στρατό. Οργισμένος με τις παραχωρήσεις που έκανε ο Σουλτάνος στους Συμμάχους, πήγε στην πόλη Αμισσό/Σαμψούντα για να οργανώσει το Τουρκικό Εθνικιστικό Κόμμα και άρχισε να σχηματίζει στρατό. Έφτασε στην Αμισσό στις 19 Μαΐου, 1919, και αυτή η ημέρα ήταν τόσο σπουδαία για τον Μουσταφά Κεμάλ, που αργότερα, μια και δεν γνώριζε την ακριβή ημερομηνία γεννήσεώς του, δήλωσε αυτήν την ημερομηνία (19 Μαΐου) σε όλα τα επίσημα έγγραφα.
Μετά από την συμμετοχή της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο, όντας στο πλευρό της ΑΝΤΑΝΤ (από το Γαλλικό "Entente" - εγκάρδιας συμμαχίας), από το καλοκαίρι του 1917, τον Μάϊο του 1920 ο Ελ. Βενιζέλος έλαβε εντολή από τον Λόϊντ Τζώρτζ της Βρετανίας και τον Κλεμανσώ της Γαλλίας, να αποβιβαστεί στην Σμύρνη για την προστασία του χριστιανικού πληθυσμού απο τις επιθέσεις των συμμοριών ατάκτων λιποτακτών, ως μέρος της σχεδιαζόμενης διχοτόμησης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού, που ξεκίνησε στις 18 Ιανουαρίου 1919, ο πρωθυπουργός Βενιζέλος άσκησε σκληρές πιέσεις για μια διευρυμένη Ελλάδα (ακολουθώντας την «Μεγάλη Ιδέα») που θα περιελάμβανε τις μεγάλες Ελληνικές κοινότητες στην Βόρεια Ήπειρο, την Θράκη και την Μικρά Ασία. Οι δυτικοί Σύμμαχοι, ιδιαίτερα ο Βρετανός Πρωθυπουργός Ντέΐβιντ Λόΐντ Τζώρτζ, είχαν υποσχεθεί στην Ελλάδα εδαφικά κέρδη εις βάρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εάν η Ελλάδα έμπαινε στον πόλεμο από την πλευρά των Συμμάχων. Αυτά περιελάμβαναν την Ανατολική Θράκη, τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος και τμήματα της δυτικής Τουρκίας γύρω από την πόλη της Σμύρνης.
Πέντε ημέρες νωρίτερα από την απόβαση του Μουσταφά Κεμάλ στην Αμισσό, στις 15 Μαΐου 1919, είκοσι χιλιάδες Έλληνες στρατιώτες αποβιβάστηκαν στην Σμύρνη, και απέκτησαν τον έλεγχο της πόλης και των περιχώρων της. Νομικές αιτιολογήσεις για τις αποβάσεις βρέθηκαν στο άρθρο 7 της Ανακωχής του Μούδρου, το οποίο επέτρεπε στους Συμμάχους «να καταλάβουν οποιαδήποτε στρατηγικά σημεία σε περίπτωση εμφάνισης μιας κατάστασης που απειλεί την ασφάλεια των Συμμάχων».
Αμέσως μόλις ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάστηκε στην Αμισσό / Σαμψούντα, ενημέρωσε τον αρχηγό του κράτους Ferid Paşa με τηλεγράφημα δηλώνοντάς του «δεν θα δεχόμουν ποτέ την εισβολή στη Σμύρνη…». Λίγο αργότερα, στις 22 Ιουνίου 1919, ο Μουσταφά Κεμάλ εξέδωσε την Εγκύκλιο της Αμάσειας, το πρώτο γραπτό έγγραφο που έθεσε σε κίνηση τον Τουρκικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας. Σε αυτό δήλωνε ότι η ανεξαρτησία και η ακεραιότητα της Τουρκίας ήταν σε κίνδυνο.
Η Αμάσεια δεν απέχει πολύ από την Αμισσό. Στον δρόμο του προς την Αμάσεια, αν κάποια πράγματα πήγαιναν καλά, η ιστορία θα είχε πάρει διαφορετική τροπή. Η παρακάτω ιστορία είναι από τα χειρόγραφα απομνημονεύματα του πατέρα του Χριστόφορου Αγριτέλλη. Ο πατέρας του Χριστοφόρου, Γεώργιος, ήταν αδελφός του Επισκόπου Ευθυμίου Αγριτέλλη!
Οι Έλληνες αντάρτες στα κοντινά βουνά είχαν μάθει για την προγραμματισμένη επίσκεψη του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ) στην Αμάσεια και την διαδρομή που θα ακολουθούσε. Αποφάσισαν ότι θα μπορούσαν εύκολα να δολοφονήσουν αυτόν και την συνοδεία του, αλλά μόνο με την άδεια του Ευθύμιου Αγριτέλλη, Επισκόπου Ζήλων, που ήταν βοηθός του Επισκόπου Γερμανού Καραβαγγέλη.
Οι αντάρτες που είχαν μάθει από πού θα περνούσαν ο Κεμάλ και η συνοδεία του έστειλαν έναν μοναχό, τον Σταύρο Ιωαννίδη, στην Αμάσεια για να ρωτήσει τον Επίσκοπο Ευθύμιο αν συμφωνεί να επιχειρηθεί δολοφονία του Μουσταφά Κεμάλ και αν η απάντησή του ήταν θετική, να πάρει οπωσδήποτε υπογεγραμμένη δήλωση. Ο μοναχός πήγε στην Αμάσεια, βρήκε τον Επίσκοπο Ευθύμιο και ο Ευθύμιος απάντησε θετικά ώστε να δολοφονηθεί ο Κεμάλ! Ο μοναχός ενθουσιασμένος έφυγε βιαστικά, και μέσα στον ενθουσιασμό του ξέχασε να πάρει την υπογραφή του Επισκόπου!
Όταν το κατάλαβε, επέστρεψε πάλι στην Αμάσεια για να την πάρει. Ο Επίσκοπος Ευθύμιος είχε ήδη φύγει και ο μοναχός μίλησε τότε με τον Επίσκοπο Καραβαγγέλη. Η απάντησή του Καραβαγγέλη ήταν «σίγουρα όχι!»
Δύο χρόνια αργότερα, ο Επίσκοπος Ευθύμιος αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους την ημέρα του Πάσχα, το 1921. Φυλακίστηκε, βασανίστηκε και πέθανε ενάμιση μήνα αργότερα, στις 29 Μαΐου. Το 1992 ο Ευθύμιος ανακηρύχθηκε άγιος από την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία και είναι εορτάζεται στις 29 Μαΐου.
Εικ. 15. Οι Αρμένιοι βγαίνουν από το Χαρπούτ.
Εικ. 16. Τούρκοι δήμιοι και κάποια από τα θύματά τους στο Χαλέπι
το 1915.
Εικ. 17. Πορεία Χριστιανών στο εσωτερικό της Τουρκίας όπου οι
περισσότεροι πέθαναν από το κρύο, τις στερήσεις και τις αρρώστιες.
Εικ. 18. Εικόνα από τις σφαγές Ελλήνων και Αρμενίων στην Τραπεζούντα.
Εικ. 19. Εικόνα από μια δημοσίευση του 2009 με τίτλο Η Σφαγή των Ποντίων που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία. Είχε τη λεζάντα «Κρεμασμένη Ποντία γυναίκα μετά τον ακρωτηριασμό και τον αποκεφαλισμό της».
Μερικοί από σημαντικούς ανθρώπους που γνωρίζουμε οι περισσότεροι και γεννήθηκαν στη Μικρά Ασία:
Ο Όμηρος, ο θαυμαστός ποιητής του Τρωικού πολέμου, θεωρείται ότι έζησε κατά τον 9ο αιώνα π.Χ. Οι περισσότεροι λένε ότι ο Όμηρος γεννήθηκε στην Σμύρνη ενώ άλλοι πιστεύουν ότι γεννήθηκε στην Χίο. Αναφέρεται επίσης ότι το αρχικό του όνομα ήταν Μαλησιγένης που σημαίνει «γεννημένος από τον Μέλη» (ο Μέλης, είναι ποταμός που κυλούσε κοντά στην Σμύρνη). Βλέπει κανείς στα ποιήματά του ότι είναι εξοικειωμένος με την περιοχή γύρω από την Σμύρνη. Πήρε το όνομα «Όμηρος» – Ηomer– που σημαίνει… όμηρος, είτε επειδή ήταν τυφλός, είτε επειδή τον έπιασαν όμηρο οι κάτοικοι της πόλης Κολοφών - σε πόλεμο με την Σμύρνη. Η πόλη Κολοφών δεν απέχει πολύ από την Σμύρνη και βρίσκεται λίγο πιο νότια.
Ο Στράβων ήταν Έλληνας ιστορικός, γεωγράφος και φιλόσοφος που έζησε από το 64 π.Χ. έως το 24 μ.Χ. Γεννήθηκε στην Αμάσεια.
Ο Επίσκοπος Βασίλειος Καισαρείας της Καππαδοκίας, ή Άγιος Βασίλειος ο Μέγας που έζησε από το 329 ή το 330, έως το 379.
Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο καλούμενος Ναζιανζηνός - από την πόλη που γεννήθηκε - και βρίσκεται νοτιοδυτικά της Καισάρειας της Καππαδοκίας. Υπήρξε Αρχιεπίσκοπος Κωσταντινουπόλεως και έζησε τον 4ο αιώνα μΧ..
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος που έζησε από το 347 έως το 407 μ.Χ., γεννήθηκε στην Αντιόχεια. Η Αντιόχεια (σημερινή Αντάκεια) χτίστηκε από έναν από τους διαδόχους του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον στρατηγό Σέλευκο Α΄ Νικάτορα για να τιμήσει τον πατέρα του Αντίοχο.
Ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος είναι οι Τρεις Άγιοι Ιεράρχες στην Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Ο Αδαμάντιος Κοραής, ένας μελετητής που πιστώθηκε ότι έθεσε τα θεμέλια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και όχι μόνο. Οι δημοσιεύσεις του συνέβαλαν στον νεοελληνικό διαφωτισμό και στην πνευματική προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης. Γεννήθηκε στην Σμύρνη το 1748 και πέθανε στο Παρίσι σε ηλικία 84 ετών.
Ο Ηλίας Βενέζης, υπήρξε μεγάλος Έλληνας μυθιστοριογράφος. Γεννήθηκε το 1904 στις Κυδωνίες - Κυδωνιές (σημερινό Αϊβαλί, απέναντι από την Μυτιλήνη) και πέθανε στην Αθήνα το 1973.
Ο Δημήτρης Ψαθάς, ο δημοσιογράφος, συγγραφέας και θεατρικός συγγραφέας. Γεννήθηκε στην Τραπεζούντα το 1907 και πέθανε στην Αθήνα το 1979.
Ο Παύλος Παλαιολόγος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1895. Ήταν δημοσιογράφος, αλλά κυρίως θαυμάζεται για τα χρονογραφήματά του. Πέθανε στην Αθήνα το 1984.
Ο Κάρολος Κούν υπήρξε μεγάλος σκηνοθέτης του θεάτρου που γεννήθηκε στην Προύσα το 1908. Πέθανε το 1987.
Ο Βασίλης Λογοθετίδης υπήρξε σημαντικός Έλληνας ηθοποιός τόσο στην σκηνή όσο και στον κινηματογράφο. Γεννήθηκε το 1897 στο Μυριόφυτο, ένα χωριό κοντά στην Κωνσταντινούπολη. Πέθανε το 1960.
Ο Λάμπρος Κωνσταντάρας ήταν ηθοποιός, συνήθως κωμικός, τόσο στην σκηνή όσο και στον κινηματογράφο. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1913 και πέθανε το 1985.
Ο Δημήτρης Μυράτ συγγραφέας, ηθοποιός, σκηνοθέτης. Γεννήθηκε στην Σμύρνη το 1878. Συνεργάστηκε πολύ με την Μαρίκα Κοτοπούλη. Πέθανε το 1964.
Ο Μανώλης Ανδρόνικος υπήρξε Έλληνας αρχαιολόγος και καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Γεννήθηκε το 1919 στην Προύσα. Η μεγαλύτερη αρχαιολογική του ανακάλυψη ήταν ο τάφος του βασιλιά Φιλίππου του Μακεδόνα, πατέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη Βεργίνα της Ημαθίας. Πέθανε στην Θεσσαλονίκη το 1992.
Ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης καθηγητής Βυζαντινής και Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης και συγγραφέας πολλών βιβλίων. Γεννήθηκε στην Αμισσό το 1919.
Ο Ηλίας Καζάν (από το Καζαντζόγλου) - ο γνωστός σκηνοθέτης που αναδείχθηκε στις ΗΠΑ. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1909 και πέθανε το 2003.
Ο Αριστοτέλλης Ωνάσης γνωστός σε τόσους πολλούς ανθρώπους σε όλο τον κόσμο, γεννήθηκε στην Σμύρνη το 1906 και πέθανε στο Παρίσι το 1975. Ο πατέρας του Σωκράτης είχε μετακομίσει στην Σμύρνη από την Καππαδοκία και ως επιτυχημένος ναυτιλιακός επιχειρηματίας, μπόρεσε να στείλει τα παιδιά του σε σχολές κύρους. Ο Αριστοτέλης Ωνάσης μιλούσε τέσσερις γλώσσες σε ηλικία 16 ετών. Μετά απο την μεγάλη πυρκαγιά της Σμύρνης, κατέφυγε στην Ελλάδα με την οικογένειά του ως πρόσφυγας, αφού έχασε 4 θείους. Ένας θείος του με ολόκληρη την οικογένειά του κάηκε ζωντανός μέσα σε μια ελληνική εκκλησία στην Θυάτειρα, μια πόλη 104 χλμ βορείως της Σμύρνης.
Ο Γιώργιος Σεφέρης, ο διακεκριμένος Έλληνας ποιητής, δοκιμιογράφος και διπλωμάτης που του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1963. Το επώνυμό του ήταν Σεφεριάδης, γεννήθηκε στα Βουρλά κοντά στην Σμύρνη το 1900 και πέθανε το 1971. (Η πόλη Βουρλά λέγεται Urla στα Τουρκικά. Προσέξτε ότι είναι το ίδιο όνομα αφού διαγράψετε το γράμμα B).
Υπάρχουν πολλοί ακόμη γνωστοί Έλληνες - επώνυμοι Έλληνες από την Μικρά Ασία. Γενικά οι Μικρασιάτες ήταν η ανώτερη τάξη της Μικράς Ασίας, καλοί επιχειρηματίες, μορφωμένοι και πολύ κοσμοπολίτες. Η μουσική και ο χορός ήταν σημαντικά στοιχεία της ζωής των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, και διαμέσου των αιώνων δημιούργησαν μια ιδιαίτερη και μοναδική κουζίνα γνωστή μέχρι σήμερα ως Μικρασιατική Κουζίνα. Μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, όταν κατέφυγαν στην Ελλάδα ως πρόσφυγες με ελάχιστα πράγματα στην πλάτη τους, κουβάλησαν μαζί τους την μουσική τους, τους χορούς τους, τα φαγητά τους και τις παραδόσεις τους. Τα έθιμά τους τα διατήρησαν, τα μετέδωσαν στα παιδιά και στα εγγόνια τους και έτσι διατηρούνται «ζωντανά» μέχρι σήμερα.
Να προσθέσω εδώ ότι όταν μεγάλωνα δεν ήταν «εύκολο» να είμαι Μικρασιάτισσα. Ήταν ακόμη πιο δύσκολο με την γενιά των γονιών μου. Οι γηγενείς έβλεπαν τους πρόσφυγες σαν κάποιους «κατώτερους», σαν πολίτες δεύτερης κατηγορίας, κάποιους που ίσως ήταν μισοί…Τούρκοι. Φυσικά αυτό δεν συμβαίνει τώρα. Τώρα είναι μάλλον… της μόδας να είσαι Μικρασιάτης σε σημείο που κάποιοι που οι ρίζες τους δεν έχουν καμία σχέση με την Μικρά Ασία, προσποιούνται ότι είναι από εκείνο το μέρος του κόσμου, από εκείνον τον πολιτισμό που ήταν πιο εκλεπτυσμένος, είχε μεγαλύτερη αξία, και επομένως είναι περισσότερο σεβαστός.
1923: Η φρίκη της πλήρους καταστροφής του 1922 και η «Ανταλλαγή Πληθυσμών»
Αυτός είναι ένας καλοήθης όρος και δεν απεικονίζει σε καμία περίπτωση την φρίκη των αναγκαστικών πορειών, τις εκτελέσεις και τις θηριωδίες που συνέβησαν καθώς και την πυρπόληση περιουσιών και ανθρώπων.
Πριν από μερικά χρόνια, ένα άρθρο με τίτλο, «Ανταλλαγή Πληθυσμού του 1923», υποβλήθηκε στο Mediterranean Quarterly Journal (έκδοση του Duke University Press) για να συμπεριληφθεί σε ένα από τα τεύχη. Εγκρίθηκε από άλλον συντάκτη και όταν εγώ ως συνεργάτης συντάκτης το διάβασα, επαναστάτησα εντελώς!!!! Όλα τα χρόνια ήταν ο καθηγητής Νίκος Σταύρου* που θα έδινε την τελική έγκριση για την δημοσίευση των άρθρων, βασιζόμενος πάντοτε στην ακρίβεια, αλλά εκείνο το διάστημα αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα υγείας και άφησε άλλον συντάκτη να το χειριστεί. Έστειλα τότε μια επιστολή στον Καθ. Σταύρου τα μεσάνυχτα, ούσα εντελώς αναστατωμένη, γιατί υπέθεσα πως αυτός είχε εγκρίνει την δημοσίευση του άρθρου! Η εντύπωση που θα αποκτούσε ο αναγνώστης του θα ήταν… καλά, έτσι ξαφνικά οι σύμμαχοι αποφάσισαν ότι οι άνθρωποι θα ήταν καλύτερα να ζήσουν με τους «δικούς τους», Έλληνες με Έλληνες, Τούρκοι με Τούρκους, και απλά κανόνισαν αυτήν την… ανταλλαγή πληθυσμών. Υπήρχε μόνο μια γραμμή σε εκείνο το άρθρο που ανέφερε «έναν πόλεμο» που προηγήθηκε αυτής της ανταλλαγής. Ο Καθ. Σταύρου διάβασε κατόπιν το άρθρο για πρώτη φορά και το απέσυρε αμέσως.
Εικ. 20. Ο καθηγητής και λόγιος Νικόλαος Σταύρου που πέθανε στις 29 Δεκεμβρίου 2011.
Μουσικά Όργανα
Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας ήταν καλοί σχεδόν σε όλα, όπως και όσοι ήταν μουσικοί στο επάγγελμα. Όλοι γνωρίζουμε το όργανο που λέγεται μπουζούκι. Οι ρίζες του ανάγονται στην αρχαιότητα και τόσο το μπουζούκι όσο και ο ταμπουράς είναι απόγονοι ενός οργάνου που λέγεται πανδουρίδιον.
Η λέξη «μπουζούκι» προέρχεται από την Τουρκική λέξη «bozuk» που σημαίνει «σπασμένο» (κάτι που δεν λειτουργεί, είναι χαλασμένο), επειδή η μουσική του ακούγονταν περίεργη στους Τούρκους. Το αποκαλούσαν… «το σπασμένο» όργανο.
Εικ. 21. Άγαλμα γυναίκας με πανδουρίδιο.
Το μπουζούκι, είναι ένα έγχορδο μουσικό όργανο με τρεις χορδές που ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά εμπορικά όχι στην Ελλάδα, αλλά στην Αμερική, το 1926. Το 1932 ηχογραφήθηκε το πρώτο αληθινό σόλο μπουζουκιού από τον Ιωάννη Χαλικιά στη Νέα Υόρκη. Στον απόηχο της επιτυχίας της ηχογράφησης του Χαλικιά που γνώρισε αμέσως μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα, ο Μάρκος Βαμβακάρης έκανε τις πρώτες του ηχογραφήσεις με μπουζούκι. Ο Μανώλης Χιώτης τροποποίησε το μπουζούκι, προσθέτοντας τέταρτη χορδή και αύξησε την έντασή του με ηλεκτρική ενίσχυση.
Εικ. 22. Ο Μπαγλαμάς. Η λέξη σημαίνει «δέσιμο», είναι ένα παρόμοιο όργανο με το μπουζούκι αλλά πολύ μικρότερο.
Εικ. 23. Μπουζούκι. Αρχικά ήταν τρίχορδο.
.
Εικ. 24. Τζουράς. Το μέγεθός του είναι διπλάσιο του μπαγλαμά.
Ακολουθεί η Λύρα που τη χρησιμοποιούσαν στην Αρχαία Ελλάδα και φαίνεται στην εικόνα 22. Εξέλιξη της αρχαίας λύρας ήταν η βυζαντινή λύρα και τέλος η λύρα που χρησιμοποιείται σε ορχήστρες κλασικής μουσικής.
Εικ. 25. Λύρα την εποχή της αρχαίας Ελλάδας. Στη βάση της υπάρχει κέλυφος χελώνας.
Εικ. 26. Βυζαντινή λύρα.
Στην παραπάνω εικόνα πρόκειται για την παλαιότερη γνωστή απεικόνιση λύρας σε βυζαντινό φέρετρο από ελεφαντόδοντο (900 – 1100 μ.Χ.). (Εθνικό Μουσείο της Φλωρεντίας)
Εικ. 28. Η Ποντιακή λύρα.
Εικ. 27. Η Κρητική λύρα.
Υπάρχει διαφορά στον τρόπο με τον οποίο παίζονται η Ποντιακή και η Κρητική λύρα. Ο Πόντιος λυράρης παίζει καθώς περπατά μέσα σε κύκλο χορευτών κρατώντας την λύρα από την κορυφή της, ενώ ο Κρητικός κάθεται, βάζει το ένα του πόδι σε ένα σκαμνί, ακουμπά το όργανο στο λυγισμένο του γόνατο και παίζει.
Η ελληνική μουσική
Η μουσική της Ελλάδας είναι τόσο ποικίλη όσο και η ιστορία της. Διακρίνουμε την Ελληνική μουσική σε δύο μορφές: Την Παραδοσιακή μουσική και την Βυζαντινή μουσική που περιλαμβάνει πιο ανατολικούς ήχους. Αυτές οι συνθέσεις υπάρχουν εδώ και χιλιετίες: προέρχονται από την Ελληνική αρχαιότητα και συνεχίστηκαν εξελισσόμενες στην Βυζαντινή περίοδο. Υπάρχει δηλαδή μια συνεχής εξέλιξη που εμφανίζεται στην γλώσσα, στον ρυθμό, στην δομή και στην μελωδία.
Στις αρχές του 20ου αιώνα, τα μουσικά καφέ (καφενεία με τραγουδιστές) ήταν δημοφιλή σε Ελληνικές πόλεις όπως η Κωνσταντινούπολη και η Σμύρνη, όπου έπαιζαν μικρές ομάδες μουσικών από την Ελλάδα. Τα συγκροτήματα συνήθως διευθύνονταν από μια γυναίκα τραγουδίστρια και περιελάμβαναν ένα βιολί. Αυτοσχεδίαζαν τραγούδια, και συνήθως φώναζαν αμάν-αμάν, γεγονός που οδήγησε στην ονομασία «αμανέδες» και «καφέ-αμάν». Αυτή η περίοδος έφερε και το ρεμπέτικο κίνημα, που είχε τοπικές Σμυρναίικες και Βυζαντινές επιρροές.
Το ρεμπέτικο, ή αλλοιώς το Ελληνικό αστικό μπλουζ, γεννημένο από θλίψη, πόνο, επιθυμία και λαχτάρα, αρχικά συνδέθηκε με τα κατώτερα και φτωχά στρώματα, αλλά αργότερα απέκτησε ευρύτερη αποδοχή, καθώς οι τραχιές άκρες τού απροκάλυπτου υποπολιτισμικού του χαρακτήρα μαλάκωσαν και ευπρεπίστηκαν. Σήμερα όχι μόνο είναι πολύ καλά αποδεκτό, αλλά έχει γίνει και πολύ δημοφιλές.
Η καταστροφή της Σμύρνης σήμανε το τέλος της τριχιλιετούς Ελληνικής παρουσίας στην Μικρά Ασία. Περισσότεροι από ένα εκατομμύριο πρόσφυγες έφυγαν για την Ελλάδα, μια χώρα που σε πολλούς που έρχονταν από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας η ελληνική γλώσσα τους ήταν ελάχιστα οικεία, καθώς δεν μιλούσαν ελληνικά λόγω της καταπίεσης και της φοβέρας της τουρκικής τοπικής διοίκησης.
Με τον ερχομό των προσφύγων από την Μικρά Ασία, οι πληθυσμοί της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης διπλασιάσθηκαν. Και οι εργαζόμενοι Έλληνες αλλά και αυτοί της ανώτερης μεσαίας τάξης που είχαν ζήσει άνετα στην Σμύρνη και σε άλλες κωμοπόλεις της Μικράς Ασίας, έγιναν το κάτω σκαλί μιας κοινωνίας που μετά βίας μπορούσε να φροντίσει τους δικούς της ανθρώπους. Στα καφενεία και στους πίσω δρόμους της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης παίζονταν ρεμπέτικο, Ελληνικό Urban Blues, γεγονός που θα είχε ισχυρή επίδραση στην μουσική και στον πολιτισμό της Ελλάδας.
Οι στίχοι των ρεμπέτικων τραγουδιών μιλούν για την απογοήτευση τού να είσαι φτωχός σε μια ξένη χώρα και την θλίψη της εξορίας, καθώς και την δυστυχία τού να μπλέκεις σε μια ζωή εγκλήματος και ναρκωτικών από απόγνωση και απελπισία.
Η Σμύρνη, που υπήρξε το πολιτιστικό κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου, δεν είναι πλέον η πολυεθνική και όμορφη πόλη. Ολόκληρη η πόλη, με εξαίρεση την Τουρκική συνοικία, έχει καταστραφεί. Πάνω από 150.000 Έλληνες της περιοχής του Πόντου και περισσότεροι από 400.000 Έλληνες της υπόλοιπης Μικράς Ασίας πέθαναν σε σφαγές και σε πορείες ανθρωποκτονίας. Από το μισό εκατομμύριο πρόσφυγες που δεν πήγαν στην Ελλάδα, περίπου 200.000 Πόντιοι Έλληνες, πήγαν στην Ρωσία και οι υπόλοιποι διασκορπίστηκαν σε όλον τον κόσμο.
Η λέξη ρεμπέτης, προέρχεται από την Τουρκική λέξη «ρεμπέτ» που σημαίνει επαναστάτης, απείθαρχος, ανυπάκουος. Σε γενικές γραμμές, σημαίνει ένα άτομο που ενσωματώνει πτυχές χαρακτήρα, ντυσίματος, συμπεριφοράς, ήθους και ηθικής που σχετίζονται με μια συγκεκριμένη υποκουλτούρα.
Πολλοί από τους πρόσφυγες από την Μικρά Ασία, όπως προανέφερα, είχαν υψηλή μόρφωση, όπως οι τραγουδοποιοί Βαγγέλης Παπάζογλου και Παναγιώτης Τούντας οι οποίοι παραδοσιακά θεωρούνται ως οι ιδρυτές της Σχολής του Ρεμπέτικου Σμύρνης.
Όσο για τους αμανέδες και την… Τουρκική ηχητική μουσική τι να πρωτοθυμηθώ. Θυμάμαι τον Χαρίλαο Παπαποστόλου, τον Πρωτοψάλτη του Ελληνικού Ορθόδοξου Καθεδρικού Ναού της Αγίας Σοφίας στην Ουάσιγκτων, Πρωτοψάλτης του για 31 χρόνια μέχρι που πέθανε το 1998. Λίγους μήνες νωρίτερα είχε λάβει το Εθνικό Βραβείο Τεχνών για την αναβίωση και την διάδοση της Βυζαντινής ψαλτικής. Είχε μελετήσει εκτενώς την μουσική και πάντα διόρθωνε «εμάς τους υπόλοιπους» λέγοντας: «Σκεφτείτε! Η Βυζαντινή μουσική ήταν εκεί. Οι Τούρκοι ήρθαν αργότερα. Αν κατανοήσετε την Βυζαντινή μουσική, θα δείτε τις ομοιότητες μεταξύ των δύο ειδών μουσικής: της Βυζαντινής και αυτής που ο κόσμος αποκαλεί Τουρκική». Και συνέχιζε. «Άρα, όχι, ο “αμανές” δεν είναι Τουρκική μουσική. Στην πραγματικότητα είναι διασκευή της Βυζαντινής μουσικής». Ο Μάνος Χατζηδάκης συνόψισε τα βασικά στοιχεία του ρεμπέτικου σε τρεις λέξεις: μεράκι, κέφι, καημός.
Οι Χοροί
Χασάπικος: Είναι Ελληνικός λαϊκός χορός από την Κωνσταντινούπολη και τον χόρευαν οι χασάπηδες ή μακελλάρηδες όπως λέγονταν τότε. Ο χορός λέγονταν και μακελλάρικος χορός.
Ζεϊμπέκικος: Οι ζεϊμπέκοι ή ζεϊμπέκηδες ήταν αρχικά Τούρκοι άτακτοι στρατιώτες που πολέμησαν για τους φτωχούς και τους εξαθλιωμένους ενάντια στην ίδρυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον 17ο αιώνα. Αν έχετε ακούσει ποτέ για τον Τσακιτζή, ήταν ζεϊμπέκης, τον θεωρούσαν «Ρομπέν των Δασών» και δρούσε ως προστάτης των φτωχών ανεξαρτήτως φυλής. Οι σχέσεις των Ζεϊμπέκων με τους Έλληνες της Μικράς Ασίας ήταν πολύ καλές πριν από την επανάσταση των Νεότουρκων του Μουσταφά Κεμάλ. Στην συνέχεια εντάχθηκαν στα κεμαλικά στρατεύματα και κατά την διάρκεια του πολέμου από το 1919 έως το 1922 πολέμησαν άγρια κατά των Ελλήνων. Πιστεύεται ότι αυτός ο χορός δημιουργήθηκε από πολεμιστές Ζεϊμπέκους που ζούσαν στα ψηλά βουνά προσπαθώντας να κάνουν προσομοίωση με τις κινήσεις των αετών.
Τσιφτετέλι: Η λέξη σημαίνει «δίχορδο», βγαλμένη από το βιολί. Υπάρχουν όμως απόψεις ότι ο χορός υπήρχε ήδη στην αρχαία Ελλάδα, γνωστός ως Αριστοφανικός χορός.
Καρσιλαμάς: Σημαίνει Αντικρυστός, ‘απέναντι’, και χορεύεται σε ζευγάρια. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές του καρσιλαμά και σε κάποιες, όπως στην Καππαδοκία, οι χορευτές χρησιμοποιούν...κουτάλια, δύο στο κάθε χέρι για να δώσουν ρυθμό, όπως και οι καστανιέτες.
Απτάλικο: Αν και η λέξη απτάλ σημαίνει όχι έξυπνος, στην προκειμένη περίπτωση σημαίνει άτυπος, πρόχειρος, κι ακόμη λιγότερο και από άτυπος. Υπάρχει και η έκφραση…«ντυμένη απτάλικα» που σημαίνει πρόχειρα και μάλλον άσχημα αισθητικά.
Τρόφιμα και μαγειρεύματα
Οι Έλληνες της Μικράς Ασίας πήγαν στην Ελλάδα φεύγοντας από τα σπίτια τους. Το σπίτι όμως, είναι ένα οικείο μέρος, ένα μέρος με αναμνήσεις, ένας τόπος όπου θάβονται οι πρόγονοι, ένα μέρος όπου είναι κανείς ευπρόσδεκτος. Τίποτα από αυτά δεν ίσχυε για τους πρόσφυγες στην Ελλάδα. Άφησαν μια χώρα και ένα σπίτι που αγαπούσαν και πήγαν σε ένα μέρος όπου ήταν ξένοι και τους αντιπαθούσαν. Ζούσαν μέσα στην φτώχεια σε ‘πόλεις - συνοικίες’ σε παράγκες, φτιαγμένες από λαμαρίνες και όποιο φτηνό υλικό έβρισκαν. Οι άλλοτε πολύ εύποροι Έλληνες της Μικράς Ασίας απογυμνώθηκαν από τα πλούτη τους, και πήγαν στην Ελλάδα μόνο με τα ρούχα που φορούσαν τότε. Ήταν πλούσιοι στον τόπο τους και έφτασαν στην Ελλάδα πάμφτωχοι. Τα είχαν χάσει όλα εκτός από την αρχοντιά τους. Είχαν τάξη, αξιοπρέπεια, εξυπνάδα, διάθεση να δουλέψουν, να κάνουν θυσίες και είχαν αγάπη για την ζωή. Κανείς δεν μπορούσε να τους το πάρει αυτό. Απαιτήθηκε βέβαια κάποιο χρονικό διάστημα για να ορθοποδήσουν. Ενάντια σε όλες τις αντιξοότητες επέμειναν και ευδοκίμησαν ξανά. Μαζί με τον πόνο τους για τους χαμένους αγαπημένους τους, για τις χαμένες πατρίδες, έφεραν μαζί τους στο «νέο τους σπίτι» τα έθιμά τους, τις παραδόσεις τους, την μουσική τους και την μαγειρική τους, την Πολίτικη ή Μικρασιατική Κουζίνα.(Θυμίζω την πολύ καλή ταινία του 2006, Πολίτικη Κουζίνα.). Άλλωστε, το να τρως φαγητό χωρίς να καταλαβαίνεις την προέλευσή του είναι σαν να τρως φαγητό χωρίς γεύση!
Επιστρέφοντας ξανά στη Βυζαντινή εποχή, η κουζίνα εκείνη την εποχή ήταν μια συγχώνευση Ελληνικών και Ρωμαίικων φαγητών, που αργότερα εμπλουτίστηκαν με μπαχαρικά, ζάχαρη και λαχανικά που εμπορεύονταν από την Ανατολή. Οι μάγειρες πειραματίστηκαν και δημιούργησαν βασικά δύο στυλ στη διαδικασία: το Μικρασιατικό, που αποτελείται από την Βυζαντινή κουζίνα που συμπληρώνεται πάντα από εμπορικά είδη, και το πιο λιτό στυλ της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Η σαλάτα και μικρασιατικά εδέσματα
Η σαλάτα έγινε πολύ δημοφιλής, και όταν ο αυτοκράτορας Ιωάννης Παλαιολόγος ο 8ος επισκέφτηκε τη Φλωρεντία το 1439, οι Φλωρεντίνοι έμειναν έκπληκτοι που είχε ζητήσει σαλάτα με τα περισσότερα γεύματά του. Οι Βυζαντινοί έφτιαχναν διάφορα τυριά μεταξύ των οποίων και ανθότυρο. Επίσης έφτιαχναν περίφημες ομελέτες που ονομάζονταν σφουγγάτα. Έτσι βαθμιαίως δημιουργήθηκε η Μικρασιατική Ελληνική Κουζίνα στο πέρασμα των αιώνων!
Ορισμένα ονόματα αυτών των τροφίμων έχουν Τουρκικά προθέματα και Ελληνικό επίθημα. Όπως τα γιουβαρλάκια, για παράδειγμα. Το Yuvarlak σημαίνει στρογγυλό…-άκια είναι ένα Ελληνικό επίθημα. Το ίδιο και με τα σουτζουκάκια. Σουτζούκ σημαίνει λουκάνικο…-άκια είναι το Ελληνικό επίθημα. Κάνουμε κάτι παρόμοιο εδώ στις ΗΠΑ ανακατεύοντας Αγγλικά με Ελληνικά σε ορισμένες λέξεις.
Ωστόσο, τα φαγητά που μόλις ανέφερα δεν τα γνωρίζουν οι περισσότεροι Τούρκοι!!! Έχω προσκληθεί στην Τουρκική Πρεσβεία στην Ουάσιγκτων ως editor/συντάκτης του Mediterranean Quarterly Journal πολλές φορές, όπως και μέλη της Πρεσβείας της Ελλάδας. Από τότε, μια και τυχαίνει να μιλάω Τουρκικά, έχω κουβεντιάσει άνετα με Τούρκους και έχω ρωτήσει πολλές φορές λεπτομέρειες για τα Μικρασιατικά φαγητά μας και ΔΕΝ τα ήξεραν! Τα φαγητά αυτά, καθώς και άλλα, ήταν Ελληνικές δημιουργίες των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.
Μερικά από τα εδέσματα που έφεραν οι Έλληνες της Μικράς Ασίας στην Ελλάδα είναι η μελιτζανοσαλάτα, η ταραμοσαλάτα και οι κεφτέδες ή κεφτεδάκια. Η λέξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη κόπτω (κόβω). Έτσι ο κεφτές είναι φαγητό από κομμένο κρέας. Έφεραν επίσης ειδικά πιάτα για χορτοφάγους όπως είναι το μπριάμ και τα παπουτσάκια (μελιτζάνες γεμιστές με κρεμμύδια ψιλοκομμένα κ.α., που στα Τουρκικά λέγεται Ιμάμ Μπαϊλτί - δηλαδή τόσο νόστιμο που όταν το έφαγε ο Ιμάμης…λιποθύμησε!)
Επίσης έφεραν στην Ελλάδα και τον παστουρμά. Η λέξη παστουρμάς δεν είναι Τουρκική λέξη και δεν δημιουργήθηκε από Τούρκους όπως νομίζουν ή πιστεύουν κάποιοι. Οι Τούρκοι τότε έτρωγαν απλό ξερό κρέας, χωρίς μπαχαρικά ή αρώματα. Η λέξη παστουρμάς προέρχεται από την Ελληνική λέξη το παστόν (ουσιαστικό), που χρησιμοποιήθηκε από το 424 π.Χ. στο έργο «Ιππείς» του Αριστοφάνη. Το ρήμα είναι πάσσω, σημαίνειπασπαλίζω.
Επίσης: πάσσασθαι=γεύσθασθαι. Παστά: έτνος (σούπα πηχτή σαν φάβα από όσπρια), αλφίτοις μεμιγμένον (άλφιτα: άρτος, ψωμί).
Έφεραν επίσης τα σουτζούκια (στα Τουρκικά, σουτζούκ = λουκάνικο) και πιάτα με πλιγούρι, πιάτα με γιαούρτι, σούπα απο τραχανά που είναι πολύ διαφορετικός από τον τραχανά που ξέρουμε στην Ελλάδα (τον φτιάχνω σε μικρές ποσότητες), πίττες, διαφορετικές από αυτές που ήξεραν ως τότε στην Ελλάδα, φαγητά της εποχής όπως ντολμάδες και ντολμαδάκια, γλυκά φτιαγμένα σε σιρόπι, τουρσιά, καθώς και γλυκά όπως το σάμαλι, κουλουράκια & κουραμπιέδες από την Σμύρνη, πολίτικο χαλβά, τσουρέκια, ειδών-ειδών σιροπιαστά γλυκά και πολλά άλλα.
Οι Πόντιοι είχαν την δική τους ιδιαίτερη κουζίνα. Μερικά από τα φαγητά τους είναι:
Σορβάς, τανωμένος σορβάς (σούπα) χαβίτς, ωτία, κιντέατα (τσουκνίδες), τα ποράνια (παντζάρια), τα πισία (τηγανισμένο ζυμάρι με τυρί) και πολλά άλλα. Με Tσουκνίδες έφτιαχναν χυλό, αλλά τις χρησιμοποιούσαν και ως γέμιση σε πίττες. Ήμουν ο βοηθός της γιαγιάς μου τα καλοκαίρια όταν δεν είχαμε σχολείο. Έφτιαχνε τουρσί από διάφορα λαχανικά σε μεγάλα κεραμικά δοχεία, και γλυκά από όλων των ειδών τα φρούτα. Η μόνη σαλάτα που είχαμε τότε τον χειμώνα ήταν τα τουρσιά από όλα τα λαχανικά και το φρέσκο λάχανο. Δέν υπήρχαν θερμοκήπια τότε. Άλλωστε τα πρώτα θεμοκήπια με κάλυψη απο πλαστικό για εμπορική καλλιέργεια εμφανίστηκαν τον χειμώνα του 1955 - 1956 σε μια μικρή έκταση δύο στρεμμάτων στην περιοχή της Ιεράπετρας στην Κρήτη.
Εικ. 29. Πισία. Εικ. 30. Ωτία.
Εικ. 29. Χαψία. Εικ. 30 .Tσουκνίδα.
Την βοηθούσα να φτιάξει τον τραχανά, την αγαπημένη μας σούπα του χειμώνα (αποξηραμένος ο τραχανάς έξω, πάνω σε καθαρά λευκά σεντόνια), και την σπεσιαλιτέ της γιαγιάς μου που ήταν το Μαντί!!! Ναι, το ξέρω, πολλοί φτιάχνουν μαντί. Έχω ίσως προκατάληψη και το ισχυρίζομαι αλλά … της γιαγιάς μου το μαντί ήταν το καλύτερο! Τα παιδιά και τα εγγόνια μου το αγαπούν πολύ!!! Ορίστε λοιπόν μερικές από τις φωτογραφίες μου από τα μαντί που έμαθα να φτιάχνω από τη γιαγιά μου. Ο δίσκος μου παίρνει 250 από αυτά τα φιογγάκια, όπως εγώ τα αποκαλώ. Γέμιση: μαγειρεμένος κιμάς με ψιλοκομμένο κρεμμύδι. Ψημένο το μαντί με βούτυρο στον φούρνο, πάλι στον φούρνο με κοτόζουμο, και σερβίρεται με γιαούρτι αρωματισμένο με σκόρδο. Το δε μπαχαρικό «σουμάκι», το ανεβάζει σε άλλα ύψη!
Εικ. 31-32. Η πρώτη φάση ετοιμασίας μαντί.
Εικ. 33-34 . Εικόνες από κατασκευή μαντί. Ο δίσκος μου παίρνει 250 από αυτά τα τοξοειδή κομμάτια.
Αισίως φτάσαμε στο τέλος. Σε αυτό το κείμενο παρουσίασα με συντομία τα της Μικρασιατικής κληρονομιάς μας και ζητώ την επιείκειά σας για κάποιες παραλείψεις που υπάρχουν λόγω του περιορισμένου χώρου. Το κείμενο αυτό βασίστηκε σε ομιλία που με κάλεσαν κι έκανα το 2012 και το 2013, τρείς φορές στην Νέα Υόρκη και τρείς φορές στην Ουάσιγκτων.