Ένα από τα τραγούδια των Χριστουγέννων που έχει επιβιώσει στο πέρασμα των χρόνων είναι η «Άγια Νύχτα».
Μεταφρασμένο σε τουλάχιστον 300 γλώσσες, χαρακτηρισμένο από την UNESCO ως πολύτιμο κομμάτι της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και διασκευασμένο σε δεκάδες διαφορετικά μουσικά στυλ, από heavy metal έως γκόσπελ, η «Άγια Νύχτα» (“Silent Night”) αποτελεί διαχρονικό κομμάτι του ηχοτοπίου των Χριστουγέννων.
Το τραγούδι αυτό, προκάλεσε εκεχειρία τα Χριστούγεννα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ η έκδοση του Bing Crosby είναι το τρίτο single με τις μεγαλύτερες πωλήσεις στον κόσμο!
Οι ρίζες του τραγουδιού – σε μια μικρή πόλη των Άλπεων στην αυστριακή ύπαιθρο – ήταν πολύ πιο ταπεινές.
Η Sarah Eyerly είναι μουσικολόγος στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα στις ΗΠΑ και μελετά τις ιστορικές παραδόσεις των τραγουδιών. Η ιστορία του “Silent Night” και της θεαματικής ανόδου του στην παγκόσμια φήμη ανέκαθεν τη γοήτευε. Αναζήτησε λοιπόν τις ρίζες του και κατέγραψε την ακόλουθη ιστορία…
Συνέπεια του πολέμου και της πείνας
Οι στίχοι της «Άγιας Νύχτας» γράφτηκαν αρχικά στα γερμανικά αμέσως μετά το τέλος των Ναπολεόντειων Πολέμων από έναν νεαρό Αυστριακό ιερέα ονόματι Joseph Mohr.
Το φθινόπωρο του 1816, η εκκλησία του Μορ στην πόλη Μαριάπφαρ παρέπαιε. Δώδεκα χρόνια πολέμου είχαν αποδεκατίσει την πολιτική και κοινωνική υποδομή της χώρας. Εν τω μεταξύ, η προηγούμενη χρονιά – ένας ιστορικός θα την αποκαλούσε αργότερα «Το έτος χωρίς καλοκαίρι» – ήταν καταστροφικά κρύα.
Η έκρηξη του στρωματοηφαιστείου Tambora της Ινδονησίας το 1815 είχε προκαλέσει εκτεταμένη κλιματική αλλαγή σε όλη την Ευρώπη. Η ηφαιστειακή τέφρα στην ατμόσφαιρα προκάλεσε σχεδόν συνεχείς καταιγίδες –ακόμη και χιόνι– στη μέση του καλοκαιριού. Οι καλλιέργειες καταστράφηκαν και ακολούθησε εκτεταμένος λιμός.
Οι ενορίτες του Μορ ήταν φτωχοί, πεινασμένοι και τραυματισμένοι. Έφτιαξε λοιπόν ένα σύνολο έξι ποιητικών στίχων για να μεταφέρει την ελπίδα ότι υπήρχε ακόμα ένας Θεός που νοιαζόταν.
«Σιωπηλή νύχτα», αναφέρει η γερμανική εκδοχή, «σήμερα ξεχύνεται όλη η δύναμη της πατρικής αγάπης και ο Ιησούς ως αδελφός αγκαλιάζει τους λαούς του κόσμου».
Μια γόνιμη συνεργασία
Ο Μορ, προικισμένος βιολιστής και κιθαρίστας ο ίδιος, θα μπορούσε πιθανώς να είχε συνθέσει και τη μουσική για το ποίημά του. Αντίθετα, όμως, ζήτησε βοήθεια από έναν φίλο.
Το 1817, ο Μορ μεταφέρθηκε στην ενορία του Αγίου Νικολάου στην πόλη Oberndorf, νότια του Σάλτσμπουργκ. Εκεί, ζήτησε από τον φίλο του Franz Xaver Gruber, τοπικό δάσκαλο και οργανίστα, να γράψει τη μουσική για τους έξι στίχους.
Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1818, οι δύο φίλοι τραγούδησαν μαζί το “Stille Nacht!” για πρώτη φορά μπροστά στους ενορίτες του Μορ, με τον ίδιο να παίζει κιθάρα.
Το τραγούδι προφανώς έτυχε καλής υποδοχής από τους ενορίτες του, οι περισσότεροι από τους οποίους εργάζονταν ως ναυπηγοί σκαφών και φορτωτές στο εμπόριο αλατιού, που ήταν θεμελιώδες για την οικονομία της περιοχής.
Η μελωδία και η αρμονία της «Άγιας Νύχτας» βασίζεται στην πραγματικότητα σε ένα ιταλικό μουσικό στυλ που ονομάζεται “siciliana” που μιμείται τον ήχο του νερού και των κυμάτων που κυλούν: δύο μεγάλους ρυθμικούς παλμούς, χωρισμένους σε τρία μέρη ο καθένας.
Με αυτόν τον τρόπο, η μουσική του Gruber αντανακλούσε το καθημερινό ηχοτοπίο της εκκλησίας του Mohr, που ζούσε και εργαζόταν κατά μήκος του ποταμού Salzach.
Η «Άγια Νύχτα» γίνεται παγκόσμια
Αλλά για να γίνει παγκόσμιο φαινόμενο, το «Silent Night» θα έπρεπε να έχει απήχηση πολύ πέρα από το Oberndorf.
Σύμφωνα με ένα έγγραφο που έγραψε ο Gruber το 1854, το τραγούδι έγινε για πρώτη φορά δημοφιλές στην κοντινή κοιλάδα Zillertal. Από εκεί, δύο περιοδεύουσες οικογένειες λαϊκών τραγουδιστών, οι Strassers και οι Rainers, συμπεριέλαβαν τη μελωδία στις παραστάσεις τους. Στη συνέχεια, το τραγούδι έγινε δημοφιλές σε όλη την Ευρώπη και τελικά στην Αμερική, όπου οι Rainers το τραγούδησαν στη Wall Street το 1839.
Την ίδια περίοδο, γερμανόφωνοι ιεραπόστολοι διέδωσαν το τραγούδι από το Θιβέτ ως την Αλάσκα και το μετέφρασαν στις τοπικές γλώσσες. Στα μέσα του 19ου αιώνα, η «Άγια Νύχτα» είχε φτάσει ακόμη και στις κοινότητες Inuit κατά μήκος της ακτής του Λαμπραντόρ κοντά στον αρκτικό κύκλο, όπου μεταφράστηκε στην τοπική διάλεκτο (Inuktitut) ως «Unuak Opinak».
Οι στίχοι της «Άγιας Νύχτας» έφεραν πάντα ένα σημαντικό μήνυμα για τις εορτές της παραμονής των Χριστουγέννων σε εκκλησίες σε όλο τον κόσμο. Αλλά η ρυθμική μελωδία και οι ειρηνικοί στίχοι του τραγουδιού μας θυμίζουν επίσης μια παγκόσμια αίσθηση χάριτος που ξεπερνά τον Χριστιανισμό και ενώνει ανθρώπους σε διαφορετικούς πολιτισμούς και θρησκείες.
Τα κάλαντα που σταμάτησαν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο
Ίσως σε καμία στιγμή στην ιστορία του τραγουδιού αυτό το μήνυμα δεν ήταν πιο σημαντικό από ό,τι κατά τη διάρκεια της Χριστουγεννιάτικης Εκεχειρίας του 1914, όταν, στο απόγειο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, Γερμανοί και Βρετανοί στρατιώτες στην πρώτη γραμμή της Φλάνδρας κατέβασαν τα όπλα τους την παραμονή των Χριστουγέννων και μαζί τραγούδησαν την «Άγια Νύχτα».
«Ήταν αυθόρμητο, κανείς δεν το σχεδίασε», είπε στο CBC ο Stanley Weintraub, συγγραφέας του “Silent Night: The Story of the World War I Christmas Truce”. «Αν δεν υπήρχε ο κοινός πολιτισμός, σίγουρα δεν θα υπήρχε χριστουγεννιάτικη εκεχειρία… Ξεκίνησε με τον Γερμανό αξιωματικό Walter Kirchhoff, τενόρο στην Όπερα του Βερολίνου. Βγήκε μπροστά και τραγούδησε την Άγια Νύχτα στα γερμανικά και μετά στα αγγλικά. Μέσα στην καθαρή, παγωμένη νύχτα της παραμονής των Χριστουγέννων, η φωνή του έφτασε πολύ μακριά.
«Οι πυροβολισμοί είχαν σταματήσει και μέσα σε αυτή τη σιωπή τραγούδησε και οι Βρετανοί ήξεραν το τραγούδι και ανταπάντησαν τραγουδώντας».
Όχι μόνο σταμάτησαν οι εχθροπραξίες, αλλά κατά μήκος των τμημάτων της πρώτης γραμμής, αντίπαλες δυνάμεις αναδύθηκαν από τα χαρακώματα για να συναντηθούν μεταξύ τους στην ουδέτερη ζώνη. Κάποιες ομάδες τραγούδησαν τα κάλαντα και στόλισαν δέντρα. Άλλοι έκαναν θρησκευτικές λειτουργίες. Άλλοι πάλι έπαιζαν ποδόσφαιρο μαζί.
Το τραγούδι είχε βαθιά επίδραση σε πολλούς από τους στρατιώτες. Αρκετοί έγραψαν για αυτό μετά στις οικογένειές τους, λέγοντας: «Δεν θα το πιστέψετε αυτό. Ήταν σαν να ονειρευόμασταν ξύπνιοι».
«Αναγνώρισαν ότι και στις δύο άκρες του τουφεκιού ήταν ίδιοι», σχολίασε ο Weintraub.
Το θεμελιώδες μήνυμα ειρήνης του τραγουδιού, ακόμη και εν μέσω οδύνης, έχει γεφυρώσει πολιτισμούς και γενιές. Τα υπέροχα τραγούδια το κάνουν αυτό. Μιλούν για ελπίδα στα δύσκολα και για ομορφιά που πηγάζει από τον πόνο. Προσφέρουν άνεση και παρηγοριά. Και είναι εγγενώς ανθρώπινα και απείρως προσαρμόσιμα.
Οι ελληνικοί στίχοι του τραγουδιού
Άγια νύχτα, σε προσμένουν,
με χαρά οι Χριστιανοί
και με πίστη ανυμνούμε
τον Θεό δοξολογούμε
μ’ ένα στόμα, μια φωνή.
Ναι με μια φωνή.
Η ψυχή μας φτερουγίζει,
πέρα στ’ άγια τα βουνά
όπου ψάλλουν οι αγγέλοι
απ’ τα ουράνια θεία μέλη
στον Σωτήρα «ωσαννά».
Ψάλλουν «ωσαννά».
Στης Βηθλεέμ ελάτε
όλοι στα βουνά τα ιερά
και μ’ ευλάβεια μεγάλη
κει που άγιο φως προβάλλει
προσκυνήστε με χαρά.
Ναι με μια χαρά.
Με πληροφορίες από: Τhe Conversation, CBC, Jason M. Kelly, British Heritage, Salzburg museum, Silent Night Association
