“Η δυαδική υπόσταση του Χριστού στάθηκε
για μένα πάντα βαθύ κι
ανεξερεύνητο μυστήριο.
Δε χάνομαι με μεταφυσικές και θεωρίες”.
Νίκος Καζαντζάκης, “Αναφορά στον Γκρέκο”
Του συνεργάτη μας Γιώργου Μακρίδη*
O Νίκος Καζαντζάκης (1883 –
1957), στα σίγουρα είναι ο πιο πολύγραφος νεοέλληνας λογοτέχνης. Δεν τα ξέρουμε
όλα τα γραψίματά του. Τι έχουν γίνει τα σενάρια που έγραψε για τον σοβιετικό
κινηματογράφο;
Μάλλον έκρυψε πολλά γραψίματά του, η δεύτερη γυναίκα του, η
Ελένη Σαμίου (1903 - 2004), που έκανε κι
άλλα πολλά για να τον παρουσιάσει διαφορετικό, μετά το θάνατό του.
Λοιπόν, ο Καζαντζάκης, άρχισε να γράφει απ' τα νεανικά
του χρόνια και δεν είχε σταματημό. Και για την εργατικότητά του – επειδή δηλαδή
συνέχεια καθόταν κι έγραφε – οι φίλοι του του είχαν κολλήσει το παρατσούκλι, “Ο
καρεκλοκένταυρος”, όπως μας λεει η κουνιάδα του απ' την πρώτη του γυναίκα, η
Έλλη Αλεξίου (1894 – 1988).
Ο Καζαντζάκης ήταν παθιασμένος με το γράψιμο,
πιστεύοντας, καλώς ή κακώς, πως ήταν προορισμένος να λύσει όλα τα προβλήματα
των ανθρώπων - να σώσει την ανθρωπότητα – ιδρύοντας ακόμα και δική του
θρησκεία.
Αγωνιούσε, ο
Καζαντζάκης – μεγάλο λάθος του - προσπαθώντας να βρει απαντήσεις στα
ερωτηματικά που απασχολούσαν τους σοφούς και μυσταγωγούς της εποχής του μα κι
όλων των άλλων εποχών. Προσπαθούσε, επίσης, να συμβιβάσει τ' ασυμβίβαστα. Του
άρεσε ο σοσιαλισμός – κομμουνισμός. Στη φύση του ήταν ακριβοδίκαιος κι
αφιλοχρήματος. Ήταν κι επαναστάτης, με το δικό του τρόπο. “Το μέλλον ανήκει
στην εργατική τάξη”, έγραφε απ' τη Μόσχα στον Παντελή Πρεβελάκη. Τον ήθελε,
όμως, τον κομμουνισμό, και με λίγη θεοκρατία. Αυτά δε γίνονται. Μα ταιριάζει ο
Μαρξισμός – υλισμός με τους θεούς;
Ύστερα, προσπαθούσε ν' αποδείξει πράγματα που δεν
αποδεικνύονται: γιατί ο Χριστός ήταν θεάνθρωπος. Μα γιατί έτσι το θέλει η
θρησκεία. Ή είσαι χριστιανός και το δέχεσαι, ή δεν είσαι και τ' απορρίπτεις.
Άλλος δρόμος δεν υπάρχει. Ο Καζαντζάκης λεει στην “Αναφορά στον Γκρέκο”, στη
σελίδα 347: “Η δυαδική υπόσταση του Χριστού στάθηκε για μένα πάντα βαθύ κι
ανεξερεύνητο μυστήριο”. Κανένα μυστήριο δεν υπάρχει. Αν ρωτήσεις ένα θεολόγο θα
σε παραπέμψει στους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, ή στα Ιερά Βιβλία της Καινής
Διαθήκης. Τι άλλο μπορεί να κάνει; Δηλαδή, ο χριστιανισμός είναι δόγμα, πίστη, γι’ αυτό και δεν υπάρχουν αποδείξεις.
Επίσης, ο
Καζαντζάκης είναι και ο πιο πολυδιαβασμένος και πολυμεταφρασμένος λογοτέχνης
μας. Άρχισε να μεταφράζεται απ' τη δεκαετία του ΄30. Κανένας άλλος λογοτέχνης
μας δεν ήταν γνωστός έξω απ' την Ελλάδα, εκείνη την εποχή. Μόνο λίγα ποιήματα του
Κώστα Καβάφη (1863 – 1933), είχαν δημοσιευτεί, σε λογοτεχνικά περιοδικά του
Λονδίνου, με φροντίδα του ελληνιστή Ε. Μ. Forster (Φόρστερ 1879 – 1970), μεταφρασμένα απ' τον αδελφό του
Καβάφη, τον Τζων και τον καθηγητή του Καίμπρητζ Γιώργο Βαλασόπουλο.
Λοιπόν, μιλώντας για τη θρησκεία του Καζαντζάκη ο νους
μας πάει στο χριστιανισμό, επειδή ο ίδιος ήταν έλληνας κι επειδή η μεγάλη
πλειοψηφία των ελλήνων είναι χριστιανοί. Μήπως, λοιπόν, ο Καζαντζάκης ήταν
χριστιανός κι επιτέλους έγινε εξωμότης κι αφού θήτευσε σε διάφορες θρησκείες
και φιλοσοφίες, ξαναγύρισε στους κόλπους του χριστιανισμού; Όχι, ο Καζαντζάκης
δεν ήταν χριστιανός, και κάπως πρέπει να μας παραξενεύει ο σταυρός που υπάρχει
στο μνήμα του, στην Τάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα βενετσάνικα τείχη, στο Ηράκλειο.
Δεν είναι μόνο το έργο του που καταμαρτυρεί πως δεν ήταν χριστιανός. Το έχει
πει κι ο ίδιος πολλές φορές, στα περίπου 800 γράμματα που έστειλε σε συγγενείς
και φίλους του: 446 στον Παντελή Πρεβελάκη (1909 – 1986), 200 στην πρώτη του
γυναίκα, τη Γαλάτεια Καζαντζάκη (1886 – 1962), και κάπου 150 στη δεύτερη
γυναίκα του, την Ελένη Σαμίου (1903 – 2004), και σε μερικούς φίλους του. Ο
σταυρός, λοιπόν, δεν ήταν δική του επιθυμία, αλλά μια αυθαιρεσία της δεύτερης
γυναίκας του.
Αποκλείεται ο σταυρός να ήταν επιθυμία του Καζαντζάκη,
αφού έγραφε στον Παντελή Πρεβελάκη: “Κανένας δε σιχαίνεται περισσότερο από μένα
τα παλιά, νεκρά προσωπεία της Θεότητας, τις παλιές θρησκείες. Το νέο πρόσωπο
του θεού μου, όπως συχνά σου έγραψα, είναι ένας εργάτης που μυρίζει καπνό και κρασί,
σκοτεινός, δυνατός, όλο επιθυμίες και δίψα εκδίκησης. ........... Δε χάνομαι με
μεταφυσικές και θεωρίες”. (“Γράμματα”) Και: “Ξέρουμε τι μας
περιμένει. Ύστερα απ’ τον τάφο τίποτε. Ίσως υπάρχει θεός, αλλά τι μας
ενδιαφέρει, αφού οι σκελετοί κοίτονται απαρηγόρητοι κάτω στο χώμα;” Νικηφόρος
Βρεττάκος: (“Νίκος Καζαντζάκης, η αγωνία του και το έργο του”, σ. 38).
Και: “Δε θέλω πια θεούς. Δε θέλω πια γέρους παπάδες που
δεν έχουν χέρια, στόμα και καρδιά. Έλα κοντά, για σένα τραγουδώ λαέ” (“Ο
βραχόκηπος”, σ. 115).
Και: “Πρέπει να
γλιτώσω απ’ όλους τους εφιάλτες – βούδες, θεούς, πατρίδες. Όποιος δε γλιτώσει
από θεούς, βούδες και πατρίδες, αλίμονό του” (“Ζορμπάς”, σ. 284).
Και: “Γλύτωσα
από την πατρίδα, γλύτωσα απ’ τους παπάδες, γλύτωσα απ’ τα λεφτά. Λευτερώνουμε,
γίνουμαι άνθρωπος. (Ζορμπάς. σελ. 268).
Και: “Δε με γέννησε ο θεός. Μόνο με γέννησε πίθηκος,
μετασταλάζοντας από μαϊμού σε μαϊμού το σπέρμα του” (“Αναφορά”, σ. 143).
Ταιριάζουν όλα αυτά μ’ ένα θρήσκιο και με το σταυρό που
έβαλαν στο μνήμα του;
Ταιριάζει επίσης, ο σταυρός σ' έναν καταραμένο; Τον
Καζαντζάκη τον καταράστηκε η Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδας, το 1954, και
μετά το θάνατό του εξακολουθεί να είναι καταραμένος. Δηλαδή, στο τσάκα – τσάκα
– σε μερικές μέρες, απ’ το θάνατο μέχρι την κηδεία του - τον απάλλαξαν απ’ την
κατάρα; Κι αν έγινε κάτι τέτοιο γιατί δεν υπήρχαν παπάδες στην κηδεία του; Όπως
μας λεει η Έλλη Αλεξίου, μόνο ένας παπάς πήγε με δική του πρωτοβουλία κι αυτόν
τον τιμώρησαν αργότερα, κατηγορώντας τον σαν αριστερό.
Για την αλήθεια του πράγματος, η Ελένη Σαμίου και μερικοί
φίλοι του Καζαντζάκη ζήτησαν να τεθεί σε λαϊκό προσκύνημα η σωρός του στην
Αθήνα. Δεν το θέλησε, όμως, ο τότε αρχιεπίσκοπος. Γι’ αυτό μετάφεραν το φέρετρο
στη γενέτειρά του, στο Ηράκλειο. Εκεί φοβούμενος, ίσως, ο αρχιεπίσκοπος Κρήτης
– η Κρήτη έχει δικό της αρχιεπίσκοπο – τους χιλιάδες κρητικούς, που ήταν
μαζωμένοι γύρω απ’ την εκκλησιά, άφησε να βάλουν το φέρετρο στην μητρόπολη.
Εκεί μέσα έγιναν όλα όσα γίνονται – λαϊκό προσκύνημα κτλ. Στη συνέχεια, όμως, ο
αρχιεπίσκοπος απαγόρεψε στους παπάδες να συνοδέψουν το φέρετρο για την ταφή,
στην Τάπια Μαρτινέγκο, στα βενετσάνικα τείχη. Αυτά μας τα λεει, με κάθε
λεπτομέρεια, η Ελένη Σαμίου στο βιβλίο της, “Ο ασυμβίβαστος”.
Επίσης, το 1999 η Εκκλησία της Ελλάδας απάλλαξε τον
Ελευθέριο Βενιζέλο (1864 - 1936), απ' το ανάθεμα του 1916, όχι όμως και το Νίκο
Καζαντζάκη. Ας δούμε τι μας λεει ο ίδιος ο Καζαντζάκης για την κατάρα. Στον
Παντελή Πρεβελάκη έστειλε 446 γράμματα, που είναι αριθμημένα. Στο γράμμα,
λοιπόν, 395, που στάλθηκε στις 14 Μάη 1954, γράφει: “Για τους δικούς μας
Μητροπολιτάδες και Δεσποτάδες, προσθέτω τούτο: Μου δώσατε μιάν κατάρα, άγιοι
Πατέρες, σας δίνω εγώ μιάν ευχή: Σας εύχομαι να 'ναι η συνείδησή σας τόσο
καθαρή όσο είναι η δική μου, και να 'στε τόσο ηθικοί όσο είμαι εγώ”.
Ύστερα, καθόλου δεν πρέπει να ενδιαφερόμαστε για το τι
έκρυβε στα κατάβαθά του ο Καζαντζάκης. Αυτά τα πήρε μαζί του. Μας άφησε, όμως,
τα γραψίματά του και μόνον απ' αυτά δικαιούμαστε ν' αντλήσουμε τις πληροφορίες
μας και να βγάλουμε τα συμπεράσματά μας.
Για να δούμε, λοιπόν, πόσο χριστιανός ήταν ο Καζαντζάκης:
1. Στην “Αναφορά στον Γκρέκο”, μας λεει πως όταν ακόμα
ήταν στο γυμνάσιο μαζί με μερικούς συμμαθητές του είχαν κάνει μια εταιρία.
Μάλιστα την είχαν ονομάσει “Φιλική Εταιρία”. Σκοπό είχαν να μορφώσουν τους
απλούς ανθρώπους. Κι ο Καζαντζάκης γυρόφερνε τα καπηλειά και τα καφενεία του
Ηρακλείου, βροντοφωνάζοντας: “Ψόματα μας λένε. Τρισέγγονα των πιθήκων
είμαστε!”. Ασφαλώς, ψέματα έλεγαν οι δάσκαλοι και οι παπάδες. Αυτό δείχνει πως
ήταν χριστιανός; Όχι, αντίθετα μας λέει πως είχε ασπαστεί τις θεωρίες του
Δαρβίνου, για την καταγωγή των όντων. (Charles Robert Darwin – Τζιάρλς Ρόμπερτ
Ντάργουιν - 1809 – 1882).
2. Ο Καζαντζάκης ήταν εναντίον του θεσμού του γάμου. Όπως
μας λεει η Έλλη Αλεξίου, ο Καζαντζάκης συζούσε με την αδελφή της, τη Γαλάτεια
Καζαντζάκη, χωρίς γάμο, στην Αθήνα. Για την εποχή εκείνη και για τη μικρή
κοινωνία του Ηρακλείου, αυτό ήταν σούπερ σκάνδαλο. Πήγε, λοιπον, και τον βρήκε
ο πατέρας της Γαλάτειας, ο Στυλιανός Αλεξίου και του έκανε σκηνές. Κι ο Καζαντζάκης του είπε: “Μη σας
ενδιαφέρουν αυτά τα πράγματα. Την κόρη σας την αγαπώ. Εσείς να λέτε πω είμαστε
παντρεμένοι. Ο γάμος είναι το μεγαλύτερο κοινωνικό ψεύδος”. Μα δεν ευλόγησε ο
Χριστός το γάμο; Ο Αλεξίου όμως δεν μπόρεσε να κρατηθεί και του είπε: “Καλά
αυτό που μου ζητάτε να πω, πως είστε παντρεμένοι, δεν είναι ψέμα;” “Για
να γίνει μεγάλος”, σ. 124
Εξάλλου και με τη δεύτερη γυναίκα του, την Ελένη Σαμίου,
συζούσε χωρίς γάμο για 21 χρόνια, απ' το 1924 μέχρι το 1945, ανεξάρτητα αν το
διαζύγιο με τη Γαλάτεια βγήκε το 1926. Και παντρεύτηκαν μόνο και μόνο γιατί θα
πήγαιναν στις ΗΠΑ, με τον καλό τους φίλο και κουμπάρο του, τον ποιητή Άγγελο
Σικελιανό (1884 - 1951) και τη δεύτερη γυναίκα του, την Άννα Καραμάνη (1904 –
2006). (Το πατρικό της ήταν Καμπανάρη. Εμείς, όμως, την ξέρουμε έτσι απ’ τον
πρώτο άντρα της). Το ταξίδι αυτό τελικά δεν έγινε γιατί ο Καζαντζάκης αρνήθηκε
ν' απαντήσει στην ερώτηση, που βάζουν ακόμα και τώρα τα προξενεία των ΗΠΑ, όταν
πας να πάρεις βίζα. Σε ρωτάνε: “Είσαι ή ήσουν μέλος σε κάποιο σοσιαλιστικό, ή
κομμουνιστικό κόμμα;”. Ο Καζαντζάκης
αρνήθηκε ν’ απαντήσει, λέγοντας πως αυτό παραβιάζει τ' ανθρώπινα δικαιώματα.
Και: “Και να μου χάριζαν ένα ταξίδι στην Αμερική, δε θα πήγαινα” (“Για να γίνει
μεγάλος”, σ. 254). Έχει γούστο όλα αυτά να δείχνουν πως ο Καζαντζάκης ήταν
θεοσεβούμενος και χριστιανός.
3. Είναι και η μασονία στη μέση. “Τον Ιούνιο του 1907, ο
Κ. εγγράφεται στη Μασονική Στοά Αθηνών”, μας λέει ο Πρεβελάκης (“Γράμματα”, σ.
4). Δεν ξέρω αν μπορούν οι χριστιανοί να είναι και μασόνοι και δε θα φροντίσω
να μάθω. Αν μπορέσω να μάθω αυτά που βλέπω γύρω μου – τα φανερά – μου
φτάνουν.
4. Ερχόμαστε στο νιτσεϊσμό του Καζαντζάκη. Πάλι δεν ξέρω
αν δέχεται ο Χριστιανισμός εκλεχτές ράτσες και υπεράνθρωπους: αυτά που λεει ο
Νίτσε.
5. Το 1923 έγραψε την “Ασκητική”, το κατ' εξοχήν
φιλοσοφικό του έργο. Μα δεν λεει πουθενά πως πιστεύει στο Χριστό. Ούτε καν τον
αναφέρει. Ξεσηκώνω μερικές γραμμές απ' την “Ασκητική” του, που δείχνουν πως ο
Θεός του Καζαντζάκη ήταν μάλλον η συνείδησή του: “Χρέος σου, ήσυχα, χωρίς
ελπίδα, με γενναιότητα, να βάλεις πλώρα κατά την άβυσσο. Και να λες: Τίποτα δεν
υπάρχει” (σ. 25). Ναι, αλλά για τους χριστιανούς υπάρχουν πολλά. Και: “Σαν
άνθρωπος είναι ο Θεός σας, δεν τον θέλω” (σ. 27). Και: “Η κραυγή κηρύχνει μέσα
μου επιστράτευση. Φωνάζει: .............. Δεν είμαι Πατέρας, δεν είμαι Γιος,
δεν είμαι Πνεύμα. Είμαι ο Στρατηγός σου” (σ. 30). Μα ποιος είναι αυτός που είχε
μέσα του, αφού δε είναι θρησκεία; Στα σίγουρα ο Καζαντζάκης εννοεί τη
συνείδησή.
6. Στις αρχές της δεκαετίας του ΄20, βρισκόμενος στη
Γερμανία έγραφε σ' ένα κληρικό της ορθόδοξης εκκλησίας, κάποιον Παπαστεφάνου,
που υπηρετούσε στην Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου Αμερικής, και που σκοτώθηκε
σ' αυτοκινητιστικό δυστύχημα, και του έλεγε: “Θα φτιάξω εγώ μια εκκλησιά εδώ
στη Γερμανία, εσύ μια στην Αμερική κι ο Λευτέρης στην Κρήτη και θ' αρχίσουμε τη
δική μας θρησκεία” {Πρόκειται για τον ποιητή Λευτέρη Αλεξίου (1890 - 1964),
αδελφό της Γαλάτειας}. Ναι, αλλά ο χριστιανός δεν αντιπολιτεύεται τη θρησκεία
του.
7. Έχουμε και τη “Νέα Οδύσσεια” του Καζαντζάκη, που είναι
ατόφιος μηδενισμός. “Ο Ομηρικός Οδυσσέας, αγωνίζεται για ένα ιδανικό, που
συγκινεί πάντα την ανθρώπινη καρδιά, θέλει να γυρίσει στην πατρογονική γη, να
ιδεί το σπίτι του, τη γυναίκα, το παιδί”. (Μάρκος Αυγέρης, 1884 – 1974).
Ο Οδυσσέας, όμως, του Καζαντζάκη δεν έχει προορισμό. Μαζί
με μερικούς συντρόφους του – τυχοδιώχτες, ή κοσμοπολίτες της εποχής εκείνης -
ξανοίγεται στο πέλαγος, με βάρκα την ελπίδα (Α΄ Ραψωδία). Δηλαδή, ο Νέος Οδυσσέας
δεν πιστεύει σε τίποτα: Ούτε στο Θεό, ούτε στο Χριστό, αφού συναντάει το Χριστό
και τους μαθητές του κι αρνείται να πάει
μαζί τους (Φ΄ Ραψωδία). Επίσης δεν
πιστεύει σε οικογένεια, ούτε σε πατρίδα, αφού παρατάει την πατρίδα του και την
οικογένειά του και φεύγει απ’ την Ιθάκη (Α΄ Ραψωδία). Δεν πιστεύει σε
φιλοξενία, τιμή και φιλία, αφού πηγαίνει στο βασίλειο του συναγωνιστή του Μενέλαου
και του κλέβει τη γυναίκα. Δεύτερο κλέψιμο της ωραίας Ελένης, χωρίς όμως κανένα
λόγο. Δεν πιστεύει ούτε σε αγάπη, αφού την ωραία Ελένη την παρατάει στην Κρήτη
(Γ΄ Ραψωδία). Και στο τέλος πεθαίνει μόνος ανάμεσα στους πάγους στο Νότιο Πόλο (“Νέα
Οδύσσεια”, σ. 507). Ε, αυτό είναι μηδενισμός, και οι μηδενιστές – Φρίντριχ
Νίτσε (1844 - 1900), Ζαν Πωλ Σαρτρ (1905 - 1980) κτλ, απορρίπτουν το Θεό και τις θρησκείες. Δηλαδή, και μόνο η “Νεα Οδύσσεια” δείχνει πως ο Καζαντζάκης δεν ήταν
χριστιανός.
8. Πάμε στον “Τελευταίο Πειρασμό”. Ξεσηκώνω μερικές
περικοπές:
α. Ο Καζαντζάκης δε δέχεται την Ανάσταση του Χριστού. Το
μυθιστόρημα τελειώνει με μια λέξη γραμμένη με κεφαλαία, “ΤΕΤΕΛΕΣΤΑΙ!”
(Κι άλλη αυθαιρεσία της Ελένης Σαμίου. Στις εκδόσεις του
βιβλίου, μετά το θάνατο του Καζαντζάκη τα κεφαλαία γίνανε μικρά, “Τετέλεσται!”
Ντροπής πράγματα! Η γυναίκα ενός συγγραφέα ν' αλλοιώνει τα κείμενα του άντρα
της).
Τα κεφαλαία γράμματα δεν υπάρχουν σε κανένα άλλο έργο του
Καζαντζάκη. Δηλαδή, ο Καζαντζάκης λέει στους αναγνώστες του βιβλίου, τονίζοντας
τα λεγόμενά του: “Όχι, ο Χριστός δεν αναστήθηκε”. Και πώς θα δεχόταν την
ανάσταση του Χριστού, αφού τον δέχεται μόνο σαν άνθρωπο κι όχι θεάνθρωπο,
λέγοντας: “Η δυαδική υπόσταση του Χριστού στάθηκε για μένα πάντοτε βαθύ κι
ανεξερεύνητο μυστήριο” (“Αναφορά στον Γκρέκο”, σελ. 347).
β. Ο Καζαντζάκης
αμφισβητεί τα θαύματα που έκανε ο Χριστός. Μήπως τα Ιερά Βιβλία λένε πως ο
Λάζαρος, μετά την Ανάστασή του, ήταν φάντασμα, ή μισοπεθαμένος; Έτσι τον
παρουσιάζει ο Καζαντζάκης. Μας λεει στον “Τελευταίο Πειρασμό”, στη σελίδα 406,
πως ο Χριστός πηγαίνει κοντά στο Λάζαρο:
“Ζύγωσε το Λάζαρο.
Αυτός έκανε ν' ανασηκωθεί μα τα νεφρά του έτριζαν. Φοβήθηκε μη σπάσουν. Κάθισε
πάλι κάτω. Άπλωσε κι άγγιξε, με τ' ακροδάχτυλά του το χέρι του Ιησού κι αυτός
ανατρίχιασε. Κρύο πολύ το χέρι του Λάζαρου, μαύρο και μύριζε χώμα. Ο Ιησούς
βγήκε πάλι στην αυλή ν' ανασάνει. Ο αναστημένος αυτός βολόδερνε ακόμα ανάμεσα
στη ζωή και στο θάνατο. Ποτέ ο θάνατος δεν έδειξε πόσο ήταν δυνατός όσο στον
αναστημένο ετούτο. Τρόμος κυρίεψε τον Ιησού και θλίψη μεγάλη”. Λένε τέτοια
πράγματα οι χριστιανοί;
Επίσης ο Βαραββάς προσπαθεί να σκοτώσει το Λάζαρο. Ο
ληστής τον περιμένει σε μια γωνία και του λεει (σ. 429):
- Στάσου έγρουξε ο Βαραββάς, κι άρπαξε το Λάζαρο απ' τα
μαλλιά. Μα τα μαλλιά μαζί με το πετσί του κεφαλιού απόμειναν στο χέρι του.
“Ανάθεμά σε”, μουρμούρισε ο Βαραββάς. “Μπας κι είσαι μωρέ φάντασμα;”.
Του χούφτωσε το δεξί χέρι και το ταρακούνησε.
- Πες πως είσαι φάντασμα και να σ' αφήσω.
Μα εκεί που τον ταρακουνούσε, το μπράτσο του Λάζαρου
απόμεινε στο χέρι του. Τρόμος έπιασε το Βαραββά. Πέταξε το σαπιμένο μπράτσο και
τον έπιασε απ' τις δυο άκρες, όπως στύβουμε το πλυμένο ρούχο, να τ' απλώσουμε,
τον ζούμπιξε και ύστερα του έδωσε μια. Κόπηκε στα δυο.
Δηλαδή, ο Καζαντζάκης επιμένει πως ο χριστός δεν έκανε
θαύματα.
γ. Αμφισβητεί, επίσης, ο Καζαντζάκης, και τα Ευαγγέλια. Στη σελίδα 407 λεει, πως μέσα σε
μια μεγάλη αίθουσα είναι όλοι οι μαθητές κι ο Χριστός. Σε μια γωνιά όλο και
κάτι γράφει ο Ματθαίος – ο Ευαγγελιστής – και τον πλησιάζει ο Χριστός:
- Ματθαίο, φέρε εδώ τα τεφτέρια σου, τι γράφεις; είπε ο
Ιησούς.
- Ραβή μου, εδώ στορώ για τους μελλούμενους ανθρώπους τη
ζωή και τα έργα σου.
Ο Ιησούς διπλογονάτισε κάτω και πήρε το λιχνάρι κι άρχισε
ν' αναγνώθει.
- Τι είναι αυτά; Ψέματα, ψέματα, ψέματα! Γεννήθηκα στη
Ναζαρέτ κι όχι στη Βηθλεέμ! Δεν πάτησα το πόδι μου στη Βηθλεέμ. Δεν είδα ποτέ
Μάγους. Δεν πήγα ποτέ στη Αίγυπτο. Κι αυτό που γράφεις πως είπε το περιστέρι,
την ώρα που βαφτιζόμουν, “Ετούτος είναι ο γιος μου, ο αγαπητός”, ποιος σου το
φανέρωσε; Εσύ δεν ήσουνα εκεί.
Όλα αυτά κι άλλα πολλά δείνουν έναν Καζαντζάκη
Χριστιανό;
9. Ας δούμε και κάτι λίγα που λεει ο Καζαντζάκης για τους
παπάδες, το χριστιανισμό και γενικά τις θρησκείες:
“Η παμπόνηρη η θρησκεία, που μετατοπίζει τις αμοιβές και
τιμωρίες στη μελλούμενη ζωή” (“Αναφορά στο Γκρέκο”, σ. 397).
“Δε με γέννησε ο Θεός. Μόνο με γέννησε ο πίθηκος”
(“Αναφορά”, σ. 143).
“Ο χριστιανισμός μόλεψε την ένωση αντρός γυναικός, που
πριν ήταν άγια πράξη” (“Ζορμπάς”, σ. 228).
Και για την πίστη του: “Η πίστη μου είναι μωσαϊκό
καμωμένο από απιστίες” (“Για να γίνει μεγάλος”, σ. 297).
Πού είναι κρυμμένος, λοιπόν, ο χριστιανός Καζαντζάκης;
10. Τέλος αυτά που ζήτησε, να γράψουν στον τάφο του: “Δεν
ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λέφτερος”. Μα ο χριστιανός ελπίζει να κατακτήσει την βασιλεία των ουρανών
και την αιώνια ζωή. Επίσης ο χριστιανός φοβάται την επουράνια κρίση.
Θα μπορούσα να
γιομίσω σελίδες ολάκερες, παραθέτοντας τα λεγόμενα του Νίκου Καζαντζάκη, απ' τα
οποία να φαίνεται πως ο μεγάλος μας λογοτέχνης όχι μόνο δεν ήταν χριστιανός,
αλλά πως δεν είχε την παραμικρή μεταφυσική ανησυχία. Θα περιοριστώ στα δυο
τελευταία κομμάτια.:
“Να ξεφορτώσω στις
λέξες όλες μου τις μεταφυσικές έγνοιες και ν' αλαφρώσω” (“Ζορμπάς”, σ. 77).
Και : “Όποιος δε γλυτώσει από θεούς, βούδες και πατρίδες,
αλίμονό του” (“Ζορμπάς”, σ. 284).
Το “πατρίδες” έχει τη σημασία πως ο Καζαντζάκης δεν ήταν
απλώς διεθνιστής, αλλά μεταδιεθνιστής. Δηλαδή,
πίστευε πως η πατρίδα είναι πηγή πολλών κακών. Θέλω να πω πως η ζωή δεν μπορεί
να προχωρήσει όταν κανείς ενδιαφέρεται μόνο για τη δική του πατρίδα, αφήνοντας
στην πάντα της πατρίδες των άλλων. Έτσι, οι “πατρίδες” συνέχεια θα βρίσκονται
σε κατάσταση φαγομάρας και πολέμου.
Θα κλείσω με τα λεγόμενα του Νικηφόρου Βρεττάκου (1912 -
1991), που παρουσίασε κι ανάλυσε, πολύ εμπεριστατωμένα, ολάκερο το έργο του
Καζαντζάκη, σ’ ένα ογκωδέστατο βιβλίο (Ο Βρεττάκος είναι ο καλύτερος μελετητής
του έργου Καζαντζάκη κι όχι ο Πρεβελάκης, που κρύβει πολλά, ταπώνοντας όσα
αγγίζουν την άρχουσα τάξη της Ελλάδας και την Εκκλησία). Αξίζει τον κόπο,
λοιπόν, να δούμε, μερικά απ’ αυτά που μας λέει ο Βρεττάκος για τον Καζαντζάκη:
“Ο Καζαντζάκης διαβάστηκε πολύ και
ακούστηκε πολύ”.
Για τις
αντιφάσεις του Καζαντζάκη, στη ζωή του μα και στο έργο του:
“Αντιφατικά
ζωικά ρεύματα μέσα του δεν του επιτρέπουν να βλέπει τα πράγματα με το ίδιο μάτι
πάντοτε”.
Και:
“Ο Καζαντζάκης είναι ένα φαινόμενο. Ένα από τα σεβαστά εκείνα φαινόμενα μιας
εποχής, που τάραξε την ανθρώπινη σκέψη κτλ, κτλ”.
Και:
“Ο
Καζαντζάκης δεν αποτελεί ένα συνηθισμένο φαινόμενο. Δεν είναι ένας συγγραφέας
που έχει αρχή και τέλος, που κρίνεται απ’ το κάθε βιβλίο του χωριστά, ή και
μόνον απ’ το σύνολο των βιβλίων του. Ο Καζαντζάκης προεκτίνεται και πέρα από
αυτά”.
Και: Ο
Καζαντζάκης δεν ήταν ούτε Κρητικός, ούτε Νιτσεϊστής, ούτε Χριστιανός, ούτε
Κομμουνιστής, ούτε Βουδιστής. Απόμεινε ένας καλής προαίρεσης και αναμφισβήτητης
καθαρότητας ανθρωπιστής. Σ’ αυτό πρέπει να προστεθεί πως υπήρξε ένα από τα
ειλικρινέστερα παιδιά του αιώνα του, Νικηφόρος Βρεττάκος: (“Νίκος Καζαντζάκης,
η αγωνία του και το έργο του”, σ. 6, 7, 27, 561, και 647).
*Γιώργος Μακρίδης
Λογοτέχνης-Θεατρικός Συγγραφέας-Αυστραλία
