Γράφει ο Καθηγητής Γιώργος Πιπερόπουλος
Στην διάρκεια σχεδόν πέντε δεκαετιών, στην προσπάθειά μου
να σκιαγραφήσω ένα ερμηνευτικό πλαίσιο για τα κίνητρα της συμπεριφοράς μας,
μέσα από τα εμπειρικά δεδομένα και τις θεωρητικές αναζητήσεις, εντόπισα 4
θεμελιακές έννοιες.
Σε μια
συνθετική ολότητα θεωρίας και εμπειριών αυτές οι 4 έννοιες μπορούν να μας
δώσουν ένα χρήσιμο ερμηνευτικό πλαίσιο ξεκινώντας από τη διαπίστωση ότι,
μολονότι διαφέρουμε ως άτομα, μέσα στην ίδια κοινωνία παραμένει κοινός ο
παρονομαστής της ανθρώπινης φύσης μας…
Οι 4 έννοιες, αναγνώριση, ανταπόκριση, ασφάλεια και νέες
εμπειρίες παρουσιάζονται παρακάτω με το ρόλο που η κάθε μια τους
διαδραματίζει στη διαμόρφωση και εκδήλωσης της συμπεριφοράς μας.
Ο ρόλος
της αναγνώρισης
Η ανάγκη της αναγνώρισης ξεκινά από τα πρώτα χρόνια
της ζωής μας μέσα στην οικογένεια ιδιαίτερα εάν υπάρχουν ένα ή περισσότερα
ακόμη αδέλφια ή αδελφές και συνεχίζει με περισσότερη ένταση σε νηπιαγωγείο και
δημοτικό για να καταστεί ένα σημαντικό κίνητρο συμπεριφοράς στην εφηβεία και σε
πιο ώριμες ηλικίες.
Ο Edmund
Hillary, γεννημένος στη Νέα Ζηλανδία ήταν, βασικά, επαγγελματίας μελισσοκόμος
αλλά είχε και είχε ιδιαίτερη αδυναμία στην ορειβασία και αφού σκαρφάλωσε στις
ψηλότερες κορυφές των βουνών της γενέτειράς του στη συνέχεια σκαρφάλωσε και
στις Άλπεις. Έγινε, μετά από σχετική πρόσκληση, μέλος της Βρετανικής
ορειβατικής ομάδα που συνεργαζόταν με τη Βασιλική Γεωγραφική Εταιρία της
Αγγλίας και το πρωί της 29ης Μαΐου 1953 ήταν ο πρώτος στην ιστορία της
ανθρωπότητας (και της ορειβασίας) ορειβάτης που μαζί με τον καταγόμενο από το
Νεπάλ Tenzing Norgay
έφτασαν στην αποκαλούμενη «κορυφή του κόσμου».
Η επιτυχία
του Edmund Hillary
ανακοινώθηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις χώρες μέλη της Βρετανικής
Κοινοπολιτείας παραμονές της στέψης και της ενθρόνισης της Βασίλισσας Elizabeth II (που
φέτος γιορτάζει τα 60 χρόνια της στον Αγγλικό θρόνο) η οποία τον προσκάλεσε
στην Αγγλία και τον έχρισε ιππότη του Στέμματος απονέμοντάς του τον τίτλο του
«Sir».
Όταν οι
δημοσιογράφοι ζήτησαν από τον Sir Edmund Hillary να τους εξηγήσει τι τον ώθησε,
τι τον έσπρωξε να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του σκαρφαλώνοντας στη στέγη του
Κόσμου, στα Ιμαλάϊα έμειναν έκπληκτοι από την ετοιμότητα, τη λακωνικότητα και
τον δελφικό συμβολισμό της απάντησης που με εμφανή ειλικρίνεια τους έδωσε
αφοπλίζοντάς τους «επειδή ήταν εκεί…» τους είπε!
Η ανάγκη της
επιτυχίας της αναγνώρισης ωθεί το άτομο σε θυσίες, μόχθο, κόπους, στερήσεις
ξεπερνώντας κάθε λογής εμπόδια που πρέπει να ξεπεραστούν. Σαφώς ο μέσος
άνθρωπος δεν έχει την αναγνώριση του καλλιτέχνη, του δημιουργού, του αθλητή,
του επιστήμονα, του επιχειρηματία, του πολιτικού αλλά οπωσδήποτε κάποια άτομα
στο δικό τους κύκλο πετυχαίνουν να είναι «αναγνωρίσιμα».
Σύμφωνα με την
ψυχοδυναμική θεωρία η συμπεριφορά μας δεν υποκινείται μόνο από συνειδητές
επιλογές για δράση ή ακόμη και για αντίδραση σε συγκεκριμένα ερεθίσματα αλλά
και από υποσυνείδητες παρορμήσεις και κίνητρα που δεν υπόκεινται στον έλεγχο
του συνειδητού.
Με άλλα
λόγια, όπως ίσως έχετε ήδη διαπιστώσει πολλές φορές στο παρελθόν ο καθένας και
η καθεμιά μας δεν εκπλήσσουμε μόνο τους άλλους αλλά και τους εαυτούς μας όταν
στη δική τους απορία «μα γιατί φέρεσαι έτσι» ή «γιατί το έκανες αυτό»
προσθέτουμε τη δική μας υποκειμενική σιωπηρή ερώτηση «αλήθεια γιατί
συμπεριφέρομαι έτσι ή, πάλι, γιατί το έκανα αυτό;»
Στον
μπηχεϋβιορισμό οι ψυχοκοινωνικές μας δραστηριότητες ερμηνεύονται με την
κατανόηση της αλυσίδας «ερέθισμα-αντίδραση» δηλαδή με τη βοήθεια μιας σειράς
συγκεκριμένων αντιδράσεων σε μια σειρά συγκεκριμένων ερεθισμάτων που
μελετήθηκαν και παρουσιάστηκαν αρχικά ως «κλασικά εξαρτημένα ανακλαστικά « από
τον Pavlov και στη
συνέχεια ως αποτελέσματα «συντελεστικής μάθησης» από τον Dr Skinner και τους
σύγχρονους ακολούθους τους.
«Κανείς
άνθρωπος δεν είναι μια νησίδα που υπάρχει ολομόναχη» έγραψε σε σχετικό ποίημά
του (ο τίτλος του ποιήματος «για ποιόν χτυπά η καμπάνα» έγινε και τίτλος στο
ομώνυμο μυθιστόρημα του Hemingway) ο μεγάλος μεταφυσικός Άγγλος ποιητής John Donne
επισημαίνοντας, όπως και ο δικός μας φιλόσοφος Αριστοτέλης, ότι οι άνθρωποι
“είμαστε κοινωνικά-αγελαία- όντα» και χρειαζόμαστε τους συνανθρώπους μας.
Τα θεμελιακά
αισθήματα και συναισθήματα όπως η χαρά, η λύπη, η πικρή γεύση της αποτυχίας και
η αντίστοιχη γλυκιά της επιτυχίας μπορούν να μειωθούν ή να αυξηθούν αντίστοιχα
εφόσον υπάρχουν εκείνοι και εκείνες με τους οποίους θα τα μοιραστούμε.
Ο ρόλος
της ανταπόκρισης και της ανασφάλειας
Η αναγνώριση
βοηθά να δημιουργηθεί στο άτομο η εκτίμηση ότι έτσι θα πετύχει και την ποθητή
ανταπόκριση, με πιο απλά λόγια ως αποτέλεσμα της αναγνώρισης θα έρθει και η
αποδοχή, και το χειροκρότημα και σε πιο βαθύ διαπροσωπικό επίπεδο ακόμη και η
αγάπη και ο έρωτας.
Το γνωστό
γαλλικό απόφθεγμα που προτρέπει να ψάξουμε «…για τη γυναίκα» που προκάλεσε και
κρύβεται πίσω από την αποτυχία ενός άνδρα, στην αμερικανική του έκδοση
προτρέπει να ψάξουμε για μια «πολύ κουρασμένη» που στέκεται πίσω από έναν επιτυχημένο
άνδρα. Στην δική μας περίπτωση θα μπορούσαμε να πούμε ότι «η ανταπόκριση» είναι
αυτό που περιμένει εκείνος ή εκείνη που εργάστηκε σκληρά για την αναγνώριση.
Οι
επιστήμονες της συμπεριφοράς στις ερευνητικές μας προσπάθειες αλλά μαζί και ο
καθένας και η καθεμιά μας στην καθημερινή μας πραγματικότητα μπορούμε να
διαπιστώσουμε ότι το συναίσθημα της ανασφάλειας
συχνά αποβαίνει, μετουσιώνεται, σε ισχυρό κίνητρο για επιτυχία,
δημιουργικότητα, καθιέρωση!
Εφόσον
λειτουργήσει θετικά, η ανασφάλεια που γεννά η διαπίστωση ότι τίποτε δεν μένει
ασάλευτα μόνιμο μπορεί να μας ωθήσει σε μεγαλύτερες και ακόμη πιο δημιουργικά
έντονες προσπάθειες για καλύτερα αποτελέσματα.
Εάν, όμως, συμβεί παλιά βιώματα ή τρέχουσες και ίσως και
ανυπέρβλητες ψυχοκοινωνικές πραγματικότητες να μετουσιώσουν την ανασφάλεια σε
νευρωσικό σύμπτωμα τότε το άτομο θα χάσει την αυτοπεποίθησή του, την αισιοδοξία
και τις αντοχές του.
Είναι σίγουρο
ότι όλοι μας αναζητούμε το συναίσθημα της ασφάλειας στην καθημερινή μας ζωή,
στο σπίτι, την οικογένεια, το χώρο εργασίας και επαγγελματικής μας απασχόλησης.
Τι ακριβώς
είναι αυτή η τόσο ποθητή και ταυτόχρονα τόσο δύσκολα πραγματοποιήσιμη αίσθηση
της «ασφάλειας;» Να τη θεωρήσουμε συνώνυμη όπως τη θέλει και το λαϊκό μας ρητό
με το παροιμιακό «…δέσιμο του…γαϊδάρου» ή με τη χαρακτηριζόμενη ως
«δημόσιο-υπαλληλική» νοοτροπία της εξαρτημένης καριέρας όπου «…βρέξει χιονίσει
η καραβάνα θα γεμίσει;»
Ή,
μεταφέροντας το σημείο αναφοράς στις διαπροσωπικές μας σχέσεις, στις σχέσεις
φιλίας, αγάπης και έρωτα, μπορούμε ποτέ να αισθανθούμε απόλυτα ασφαλείς όταν
είναι δεδομένο ότι οι παλινωδίες, οι ανταγωνισμοί, οι εγωισμοί και τα πάθη
κάνουν πολύ δύσκολη πραγματικότητα το μόνιμο αίσθημα της ασφάλειας;
Ίσως δεν είναι
εντυπωσιακά πρωτότυπη, αλλά δεν παύει να είναι πολύ εύστοχη, σε τελική ανάλυση,
η παρατήρηση ότι κάποια στιγμή «τα πάντα καταλήγουν να γίνουν…ρουτίνα» οπότε
και το αίσθημα ασφάλειας που ίσως με τεράστιο κόπο επιτύχαμε αρχίζει
να…κουράζει.
Και τότε, εάν
όχι όλοι πάντως πάρα πολλοί, αρχίζουμε να αναζητούμε το κάτι άλλο, το κατιτί το
μεγάλο, το μεστό από νοήματα, το συνταρακτικό που τελικά θα είναι η νέα
εμπειρία που, όμως, θα απειλήσει να τινάξει στον αέρα το αίσθημα της ασφάλειάς
μας που με τόσους κόπους πετύχαμε.
Αναζητώντας
νέες εμπειρίες
Η ανάγκη για νέες εμπειρίες γίνεται σχεδόν αδήριτη
καθώς βρίσκεται αντίπερα της όχθης της καθιέρωσης ρουτίνας που έρχεται ως
αποτέλεσμα της προοδευτικής εξέλιξης της αναγνώρισης σε ανταπόκριση και
εδραίωση αισθήματος ασφάλειας.
Κάθε νέα εμπειρία, πέρα από τα θετικά της
στοιχεία, περιλαμβάνει και πολλές πιθανά αρνητικές επιπτώσεις και μαζί ψυχική
εγρήγορση και ετοιμότητα για κινητοποίηση των ψυχοσυναισθηματικών μας δυνάμεων
ώστε να ανταποκριθούμε με επιτυχία στις νέες προκλήσεις που δημιουργεί.
Αναμφίβολα
είναι συναρπαστική αυτή η συμβολική αναταραχή της λιμνάζουσας ηρεμίας μας, της
ασφάλειας που εκφυλίστηκε σε ρουτίνα, αυτή η ένταξη σε «νέα λούκια» που
συνεπάγεται η αναζήτηση και η πραγμάτωση της νέας εμπειρίας.
Κλείνοντας να
υπενθυμίσω ότι για πολλούς άνδρες και επίσης πολλές γυναίκες η αναζήτηση και η
βίωση μιας νέας «ερωτικής εμπειρίας» μπορεί να λειτουργήσει ως εντυπωσιακό
«βεγγαλικό» αλλά τελικά να τους/τις οδηγήσει και πάλι στη γλυκιά και μεστή
νοημάτων «πεπατημένη ρουτίνα».
«Γλυκό και πολλά υποσχόμενο», στον τομέα των
διαπροσωπικών μας σχέσεων και του έρωτα, «το ποτό της…αμαρτίας» αλλά σε
ελάχιστες περιπτώσεις γίνεται μόνιμη κατάσταση. Ίσως δεν θα έπρεπε να είμαστε
και τόσο απόλυτοι να παρεξηγήσουμε τον άπιστο ή την άπιστη (δεν πρόκειται να
τους δώσουμε συγχωροχάρτι) που σε στιγμές ειλικρίνειας παραδέχονται ότι «η νέα
εμπειρία, η νέα περιπέτεια» είχε ως αποτέλεσμα να σώσει τον δεσμό ή τον γάμο
τους…
